Spomenik Ratnom Zločincu Iz Drugog Svjetskog Rata kao Dio Rusko-Srpske Operacije Uticaja (Ljubomir Filipović)

Dana 7. avgusta 2025. godine u selu Gornje Zaostro, opština Berane, na sjeveru Crne Gore, postavljen je spomenik Pavlu Đurišiću, komandantu četničkog pokreta u Crnoj Gori tokom Drugog svjetskog rata. Postavljanje je obavljeno bez dozvole nadležnih institucija, a već istog dana, nakon burnih reakcija javnosti i hitne intervencije državnih organa, spomenik je uklonjen i premješten u dvorište lokalne crkve. Ali ne intervencijom države, koja je putnom blokadom spriječena da priđe mjestu dešavanja.

Ovaj događaj ne predstavlja izolovani incident, već dio šire strategije srpskog nacionalističkog djelovanja i pokušaja rehabilitacije kolaboracionističkih figura iz prošlosti. Slučaj Zaostro otvara pitanja o suočavanju sa prošlošću, ulozi Srpske pravoslavne crkve (SPC) u političkim procesima Crne Gore, te bezbjednosnim izazovima koje izazivaju ovakvi simbolički činovi.

Pavle Đurišić rođen je 1909. godine i školovao se u vojnim institucijama Kraljevine Jugoslavije. Aprilskog rata 1941. godine zatekao ga je na mjestu oficira Kraljevske jugoslovenske vojske. Nakon sloma jugoslovenske odbrane i kapitulacije Kraljevine, maloljetni kralj Petar II i vlada otišli su u egzil, dok su oficiri kraljevske vojske, među njima i Đurišić, počeli da se okupljaju na Ravnoj Gori u centralnoj Srbiji. Tamo je donesena odluka o nastavku borbe protiv njemačkog okupatora.

U prvoj fazi rata, četnički pokret, koji vuče korijene iz gerilskih formacija srpskih nacionalista iz 19. vijeka, učestvovao je rame uz rame s komunistima u oružanom ustanku protiv okupatora. U Crnoj Gori su četnici i partizani zajedno učestvovali u opštenarodnom 13-julskom ustanku 1941. godine. Đurišić je tada aktivno učestvovao u borbama protiv Italijana i u početku bilježio vojne uspjehe.

Međutim, nakon prvih pobjeda i oslobođene teritorije u Crnoj Gori i Srbiji (tzv. Užička republika), došlo je do sukoba između komunističkog i rojalističkog dijela pokreta. Komunistički partizani odlučili su se za otvoreni i neprekidni rat protiv okupatora, dok su četnici, vođeni Dražom Mihailovićem, odabrali strategiju kontrarevolucionarne borbe protiv komunista, pri čemu su bili spremni da sarađuju sa italijanskim, a kasnije i njemačkim okupacionim snagama.

Đurišić je u Crnoj Gori postao ključni saveznik Italijana u borbi protiv partizana. Njegove jedinice obezbjeđivale su italijanske garnizone od napada komunista i bile izuzetno efikasne u tom zadatku. Zauzvrat, italijanske vlasti zatvarale su oči pred njegovim zločinima nad nepravoslavnim stanovništvom sjevera Crne Gore. Postoji ogroman broj dokumenata, fotografija i članaka u okupacionim novinama koji potvrđuju njegovu direktnu saradnju s italijanskom antikomunističkom milicijom, čiji je bio formalni pripadnik i od koje je primao platu.

Kada je Italija kapitulirala 1943. godine, njemačke snage preuzele su upravljanje Crnom Gorom. Iako se Đurišić ponudio da sarađuje s Nijemcima, oni mu u početku nisu vjerovali. Bio je uhapšen i interniran u logor na teritoriji današnje Ukrajine. Nakon bijega i povratka u Srbiju, ponovo je uhapšen, ovaj put u Gestapovom zatvoru, ali je oslobođen zahvaljujući garancijama Milana Nedića, kvislinškog predsjednika srpske vlade, i vraćen u službu kao legalizovani četnik. Dobio je oficirski čin u Nedićevoj miliciji, uz prećutnu saglasnost Mihailovića.

Đurišić je tada bio uključen u planove nacističke Njemačke o stvaranju satelitske federacije Srbije i Crne Gore, ali taj projekat nikada nije dobio odobrenje iz Berlina. Pod njemačkim patronatom formirao je Crnogorski dobrovoljački korpus, formalno dio Srpskog dobrovoljačkog korpusa pod komandom Dimitrija Ljotića, poznatog kolaboracioniste i ideologa srpskog naci-fašizma. Krajem rata, u pokušaju da spasi sebe i svoje ljude, Đurišić je pokušao da se priključi crnogorskim nacionalistima okupljenim oko Sekule Drljevića. Međutim, nesporazum s ustašama doveo je do sukoba na Lijevča polju, nakon kojeg je Đurišić zarobljen i pogubljen.

Đurišićev ratni put obuhvata otvorenu saradnju s okupatorima, borbu protiv crnogorske nezavisnosti i niz zločina nad civilima. Njegove akcije rezultirale su desetinama hiljada civilnih žrtava, a na kraju rata doživio je da ga se odrekne i sam Draža Mihailović, ne zbog saradnje s okupatorima, niti zbog zločina, koje je nerijetko i naređivao, nego zbog njegovog približavanja crnogorskom “separatističkom” kolaboracionističkom pokretu Sekule Drljevića.

Uprkos dokumentovanoj kolaboraciji i zločinima, u dijelu srpske nacionalističke emigracije nakon rata stvoren je kult Pavla Đurišića kao antifašiste i Mihailovićevog lojaliste. Tokom devedesetih, u vrijeme uspona srpskog nacionalizma, taj kult je oživljen, a Đurišić je dobio status simbola. U tom periodu u Sjedinjenim Državama podignut je spomenik na srpskom groblju u Libertvilu, a 2003. godine pokušan je i pokušaj postavljanja spomenika u Crnoj Gori, uoči obnove crnogorske nezavisnosti.

Nakon promjene vlasti 2020. godine i dolaska na pozicije moći političkih snaga bliskih Srpskoj pravoslavnoj crkvi, obnovljeni su napori za rehabilitaciju ideje o Crnoj Gori kao srpskoj državi, kao i inicijative za podizanje kontroverznih simbola. Paralelno sa slučajem Zaostro, vodi se rasprava o imenovanju ulice u Podgorici po Pavlu Bulatoviću, bivšem ministru odbrane i unutrašnjih poslova Crne Gore iz vremena kada je crnogorska policija učestvovala u ratnim zločinima na prostoru bivše Jugoslavije. Takođe se ponovo pokreće pitanje obnove srpske crkve na Lovćenu, planini koja zauzima važno mjesto u crnogorskoj nacionalnoj mitologiji.

Mitropolit budimljansko-nikšićki Metodije, nadležan za sjevernu polovinu Crne Gore, aktivno je učestvovao u događaju postavljanja spomenika u Zaostru, dok je Joanikije, srpski mitropolit za jug Crne Gore, prije nekoliko mjeseci veličao Đurišića kao srpskog junaka.

Poruka koju je prilikom dešavanja u Zaostru poslao Metodije bila je – “spomenik ćemo staviti u crkvu, pa neka dođu da ruše crkvu” – bila je otvoreni izazov državnim institucijama.

U svojoj analizi objavljenoj u časopisu National Security and the Future, još prije nekoliko godina ukazao sam na to da Metodije okuplja i podržava najveći dio otvoreno proruskih organizacija u Crnoj Gori, koristi govor mržnje prema nesrbima i etiketira kao izdajnike Srbe koji ne prihvataju njegovu etno-nacionalističku viziju. Povezuje se sa ruskom i srpskom ambasadom, a njegova mitropolija otvoreno pruža podršku nacionalističkim organizacijama poput bratstva Tvrdoš, koje ne krije veze s plaćenicima na ratištu u Rusiji, i četničkog pokreta iz Zaostra. Metodije je veteran padobranskih jedinica srpske vojske i promoter militantne ideologije svetosavlja. Često se može vidjeti u uniformi.

Na događaju u Zaostru primijećen je i Vladimir Janković Ćorac, čovjek koji tvrdi da je bio komandir u ruskoj plaćeničkoj grupi Vagner tokom misija u Africi. Prisutni su bili i članovi organizacije Srbska kraljevska vojska u otadžbini, koju vodi Dragan Vasiljević iz Beograda, a koja ima aktivan ogranak u Budvi. Među istaknutim članovima nalaze se Slobodan Kasalica i Predrag Lazarević, poznat i kao “montenegro.panteri” na društvenim mrežama. Organizacija okuplja i Miletu Pavićevića, najpoznatijeg četničkog aktivistu u Crnoj Gori, koji je prošle godine pokušao izazvati incident na Cetinju.

Iako na prvi pogled djeluju kao neozbiljne i nedisciplinovane grupe, iskustvo iz ratova devedesetih pokazuje da upravo takvi akteri često dobijaju najprljavije zadatke. U sukobima, ovakvu pješadiju najlakše je žrtvovati, a kada politički lideri ostanu bez njih, dolazi do urušavanja čitavih mreža.

Odgovor države na događaje u Zaostru bio je anemičan. Policija je uhapsila nekoliko učesnika, uklonila postament i nijemo ispratila premještanje spomenika u crkveno dvorište. Međutim, premijer i drugi ključni članovi vlade izbjegli su da jasno imenuju nalogodavce i organizatore. Tokom događaja pretučeni su novinari dva velika medija u Crnoj Gori.

Podizanje i uklanjanje spomenika Pavlu Đurišiću u Zaostru nije samo lokalni incident, nego simptom dublje političke borbe za identitet Crne Gore. Na jednoj strani stoje snage koje žele očuvati antifašističko nasljeđe i građanski karakter države, a na drugoj one koje koriste istorijski revizionizam i simboličke provokacije kao alat političkog uticaja, oslanjajući se na podršku iz Srbije i Rusije. Ukoliko institucije ne pokažu odlučnost, ovakvi incidenti će se ponavljati, produbljujući društvene podjele i povećavajući rizik od destabilizacije države.