Od desnice u Srbiji do fronta u Ukrajini
Fasadu beogradskog Fizičkog fakulteta u Ulici Braće Jugovića dugo je krasio portret Džoa Stramera (Joe Strummer), legendarnog frontmena pank-rok grupe The Clash, koji je u svom radu širio ideje solidarnosti, jednakosti i bratstva.
Tik uz njega se od nedavno pojavio i mural posvećen srpskom državljaninu Stefanu Dimitrijeviću, koji je poginuo u Ukrajini boreći se na strani Rusije. Mural prikazuje simbole koji nose dijametralno suprotnu poruku u odnosu na Stramerov.
Uz portret Dimitrijevića naslikana je i zastava nekadašnje carevine Rusije, grb iz vremena kvislinške vlade Milana Nedića.
Mural je otkrio i ime jedinice u kojoj se navodno borio – Mehanizovana brigada Prizrak.
O tačnom broju državljana Srbije, koji učestvuju na ukrajinskom ratištu, javnost samo nagađa, pošto zvanične institucije Srbije ne otkrivaju taj podatak.
"Oni svi sebe vide kao patriote, niko sebe ne vidi kao radikalnu osobu", kaže za Radio Slobodna Evropa (RSE) Jarmila Bujak Stanko, psihološkinja i konsultantkinja nevladinog Helsinškog odbora za ljudska prava, govoreći o pripadnicima ultradesničarskih grupa iz Srbije koji su ratovali sa proruskim separatistima u istočnoj Ukrajini.
Deo iste jedinice od 2014. godine
Stefan Dimitrijević iz beogradskog naselja Batajnica imao je 33 godine kada je izgubio život kao borac takozvane Luganske Narodne Republike (LNR), na teritoriji koju zvanični Kijev smatra okupiranom od strane separatista koje vojno i finansijski podržava Kremlj.
Dimitrijević je 21. maja 2015. godine pred Višim sudom u Beogradu osuđen na godinu i šest meseci kazne zatvora uslovno. Kako se navodi u odgovoru koji je RSE dobio od Višeg suda, on je prihvatio sporazum o priznanju krivičnog dela, kojim je proglašen krivim zbog učestvovanja u ratu ili oružanom sukobu u stranoj državi.
Tom prilikom je utvrđeno da je Dimitrijević bio član "Internacionalne brigade" (Unité Continentale), koja je bila deo brigade "Prizrak" (na ruskom - fantom).
Dimitrijević je istog dana 2015. godine osuđen zajedno sa još sedam osoba, ali su njihova imena zaštićena u presudama koje je Viši sud dostavio RSE. Svi osuđeni su bili pripadnici " Unité continentale", navodi se u presudama.
Ipak, Dimitrijević se, kao i još neki strani borci iz Srbije, kasnije vratio u Ukrajinu i ponovo obukao uniformu.
Nakon što je Rusija pokrenula invaziju na Ukrajinu, brigada "Prizrak" je nastavila da deluje u regionu Donbasa na istoku Ukrajine.
Nekoliko dana pre nego što je stigla informacija o pogibiji Stefana Dimitrijevića, italijanski mediji su javili da je 31. marta poginuo Edi Ongaro (41), državljanin Italije, koji se 2015. godine priključio "Prizraku".
On je navodno poginuo u mestu Avdijivka, severno od grada Donjecka.
Brigada "Prizrak" se kao "ilegalna naoružana separatistička grupa" našla na crnoj listi Evropske unije i Sjedinjenih Država.
Francusko-srpska veza
Grupu "Unité continentale", kojoj je pripadao Stefan Dimitrijević, je Generalno tužilaštvo Ukrajine još 2018. godine označilo kao geopolitički ekstremno desničarski pokret osnovan 2014. godine. Tužilaštvo u Kijevu je pre tri godine pokrenulo postupak protiv šest državljana Srbije, među kojima je bio i Dimitrijević, zbog toga što su bili deo ove grupe.
Kao osnivači "Unité continentale" pominju se dvojica francuskih državljana – Viktora Lenta i Nikola Perović. Obojica su, prema pisanju medija, bili francuski vojni veterani.
Prema pisanju francuskih medija, Lenta je navodno otpušten iz vojske zbog veza sa ekstremno desničarskim grupama.
RSE je na društvenoj mreži Vkontakte, ruskom pandanu Fejsbuku, pronašao fotografiju na kojoj se vidi grupa naoružanih muškaraca u maskiranim uniformama kako poziraju sa zastavom Srbije. Među njima su Nikola Perović i Stefan Dimitrijević.
Fotografija je objavljena oktobra 2014. godine, ali RSE nije uspeo da utvrdi kada je snimljena.
Takođe, na Vkontakte platformi je u istom periodu objavljena i fotografija na kojoj, između ostalih, poziraju Perović, Viktor Lenta i Radomir Počuča, još jedan strani plaćenik iz Srbije koji se borio sa proruskim separatistima 2014. godine. Počuča je takođe 2016. godine sklopio sporazum sa Višim sudom u Beogradu i osuđen je na godinu i po dana zatvora, uslovno na pet godina.
Viktor Lenta, tadašnji komandant jedinice "Unite continentale", izjavio je 2015. godine za ruski list "Komsomolskaja Pravda" da je u jedinici bilo "dosta Srba", ali da su u međuvremenu "otišli kućama".
"Tamo imaju tešku političku situaciju: Vučićeva vlast (Aleksandar Vučić, predsednik Srbije), s jedne strane, vrši pritisak na njihove porodice, s druge strane, obećali su im amnestiju, svima koji se vrate. Pa su se svi spakovali i otišli", rekao je Lenta.
Nije poznato da li su se Lenta i Nikola Perović vratili u Ukrajinu nakon što je Rusija pokrenula invaziju 24. februara.
Poslednju objavu na društvenoj mreži Fejsbuk "Unité continentale" je imao 27. februara, nekoliko dana nakon početka opšte invazije Rusije na Ukrajinu. U danima nakon te odluke Kremlja stranica je objavila više tekstova u kojima se Zapad i Sjedinjene Američke Države označavaju kao krivci za takav potez Rusije.
Borac iz Srbije u 'Vagneru'
Na Telegram kanalu ruske paravojne jedinice "Vagner", koju je Evropska unija stavila na listu sankcija, 8. jula su objavljene fotografije naoružanog muškarca u maskiranoj uniformi, uz potpis "Dobrovoljac iz Srbije".
Na fotografijama muškarac pozira sa podignuta tri prsta, što je srpski nacionalni simbol. Lice mu je pokriveno fantomkom, a na uniformi nema vojnih amblema, pa nije moguće utvrditi kojoj jedinici pripada.
Jedna od fotografija je snimljena u vojničkoj spavaonici pod šatorom, na šta ukazuju redovi metalnih kreveta na kojima su naslagane vojne uniforme i garderoba. RSE nije uspeo da utvrdi kada i na kojoj lokaciji su fotografije snimljene.
Iste fotografije su se tri dana ranije pojavile na nekoliko Tviter profila iz Srbije. Na jednom od njih, koji je potpisan kao "Marko", se uz fotografije navodi i: "Pozdrav Srbiji od Srba iz Vagner grupe".
Prema pisanju svetskih medija, pripadnici ruske privatne paramilitarne grupe "Vagner" dovode se u vezu s masakrima i ubistvima civila u Maliju i drugim afričkim zemljama. Evropska unija je u decembru 2021. godine ovu formaciju stavila na listu sankcija.
Član Glavnog odbora vladajuće Srpske napredne stranke (SNS) Dragan Šormaz je maja ove godine izjavio da su u antirežimskim demonstracijama 2020. u Beogradu učestvovali i pripadnici "Vagner". On u razgovoru za list "Danas" nije izneo dokaze za ovu tvrdnju, osim što je kazao da je "to činjenica, jer smo ih hapsili".
S druge strane, ove navode je član Predsedništva SNS-a i skupštinskog Odbora za kontrolu službi bezbednosti Dragan Đukanović nazvao "notornom budalaštinom".
Viši sud u Beogradu je marta 2017. godine osudio jednu osobu zbog ratovanja u jednici "Vagner". Kako se navodi u presudi, u kojoj su skriveni ime i prezime osuđenog, on je osuđen na godinu dana uslovne kazne u trajanju od tri godine.
Kako mladi postaju ekstremisti?
Helsinški odbor za ljudska prava je početkom 2022. objavio istraživanje pod nazivom "Uspon desnice – slučaj Srbija", u kojem se posebno fokusirao na srpske državljane koji su se borili na stranim ratištima.
U sedam serija razgovora, istraživači su intervjuisali više od 60 osoba iz različitih društvenih grupa, institucija i prebivališta – od Novog Pazara u juga Srbije, do Kazneno-popravnog zavoda u Pančevu, dvadesetak kilometara severno od Beograda. Intervjuisani su i veterani iz ratova devedesetih godina.
Jarmila Bujak Stanko, koja je bila konsultantkinja Helsinškog odbora na ovom istraživanju, kaže da u radikalizaciji mladih ljudi učestvuje više faktora – od socio-ekonomske situacije u kojoj žive, preko manjka podrške u okruženju, do potrebe za pripadanjem nekoj ideologiji.
"A onda su naišli na neku ideološki desnu ekstremnu grupu ili pojedinca koji su ih ohrabrivali, prihvatili, ohrabrivali, ponudili im mogućnost da zarade lako i brzo, ponudili im da pripadaju nekoj grupi i oni su tu sebe našli. Našli su čak i smisao svog angažovanja", kaže Bujak Stanko.
Prema njenim rečima, mladi se još kao tinejdžeri regrutuju u navijačko-huliganske grupe koje ih uključuju u različite kriminalne radnje i tako im obezbeđuju određena finansijska sredstva. Neki od njih su se kasnije odlučili da odu na front u istočnoj Ukrajini 2014. godine.
Reč je, kaže Jarmila Bujak Stanko, o mladićima u drugoj polovini dvadesetih godina.
"Nisu nam rekli ko su organizatori tih grupnih odlazaka na strana ratišta, ali je utisak da su vezani sa tim ideološkim desničarskim grupama i da su to internacionalne veze koje odavde regrutuju ljude da bi otišli u Ukrajinu", objašnjava Bujak Stanko.
Otrežnjenje na frontu
Prema onome što su istraživačima ispričali oni koji su imali iskustvo ratovanja na istoku Ukrajine – a bilo ih je manje od deset među intervjuisanima – odlazak na ratište je bio razočaravajući.
"Oni su očekivali neku naknadu i da će to ići dalje u ideološkom pravcu značaja borbe, pobede, pravde i tako dalje, a da je suočavanje s realnošću bilo otrežnjujuće i da su se vratili", kaže Bujak Stanko i podvlači:
"Od onih sa kojima smo mi razgovarali niko nije bio zadovoljan odlaskom u Ukrajinu i svi su rešili da neće ponovo ići."
Sagovornica RSE, međutim, dodaje da su ti mladi, uprkos razočaranju, angažman potražili u drugim organizacijama i "nacionalističkim grupama na internacionalnom nivou".
"Tu su nalazili neku ideološku inspiraciju i ispunjenje", kaže Bujak Stanko.
Simboli desnice
Stefan Dimitrijević je pre odlaska na front bio deo ultradesničarskih krugova u Beogradu. Stoga ne čude simboli koji krase mural sa njegovim likom – zastava nekadašnje carske Rusije i grb iz vremena kvislinške vlade Milana Nedića.
Zastava carske Rusije, sa crnom, žutom i belom prugom, popularna je među ruskim monarhistima i ultranacionalistima, koji ne kriju pretenzije da Rusija povrati svoje nekadašnje teritorije iz tog perioda, poput Ukrajine.
Nedićevski dvoglavi orao, iz vremena kada je Srbijom vladala marionetska vlada koju je postavila nacistička Nemačka, takođe je čest simbol na ekstremno desničarskoj sceni Srbije, na kojoj je i Stefan Dimitrijević bio jedan od aktera.
Radio Slobodna Evropa (RSE) je na Dimitrijevićevom nalogu na ruskoj društvenoj mreži Vkontakte pronašao fotografiju iz 2016. godine na kojoj u većoj grupi ljudi pozira sa zastavom na kojoj je simbol kolovrat, poznat i kao slovenska svastika.
Na istoj društvenoj mreži može se naći i fotografija Dimitrijevića kako pozira na Ibarskom mostu u Severnoj Mitrovici, 70 kilometara zapadno od Beograda, sa grupom muškaraca koji nose zastavu ultradesničarske organizacije "Nacionalisti Novi Sad", dok neki od njih salutiraju nacističkim pozdravom.
Takođe, na jednoj od fotografija iz 2016. godine, Dimitrijević pozira u majici navijačke grupe FK Rad "United force", koju uglavnom čine pripadnici neonacističkog skinhed pokreta.
Ćutanje nadležnih institucija
RSE je Ministarstvu unutrašnjih poslova (MUP) Srbije i Bezbednosno-informativnoj agenciji (BIA) poslao upit da li imaju informacije koliko građana Srbije trenutno učestvuje u ratu u Ukrajini, ali do zaključenja teksta odgovor nije stigao.
Odgovori su izostali i iz Ministarstva pravde i Ministarstva spoljnih poslova.
Javnost za sada ima samo procene Ambasade Ukrajine u Beogradu iz decembra 2018. godine. Prema tim procenama, više od 300 građana Srbije otišlo da se bori na proruskoj strani.