Širenje kineskog uticaja na Zapadnom Balkanu

Od osnivanja globalne inicijative „Pojas i put“ 2013. godine, Narodna Republika Kina postepeno je širila obim svog prisustva na Zapadnom Balkanu. Najpoznatiji primjeri kineske aktivnosti u regiji su veliki infrastrukturni projekti, ali kinesko prisustvo nikada nije bilo ograničeno samo na ovu sferu. Posljednji mjeseci pokazali su da uticaj Pekinga na Zapadnom Balkanu teži daljem širenju, prvenstveno zahvaljujući razvoju strateškog partnerstva sa Srbijom i njegovom proširenju na vojnu sferu.

Infrastruktura

Tok kineskih investicija u infrastrukturu regije započeo je gotovo odmah nakon najave inicijative „Pojas i put“. Od 2014. godine, investitori iz Kine (uglavnom putem državne Exim banke) finansiraju projekte usmjerene na razvoj logistike regije, a kineski izvođači radova provode njihovu implementaciju.

Interes Pekinga za infrastrukturne projekte u regiji leži u samom razlogu postojanja inicijative „Pojas i put“ – obnovi starih i izgradnji novih trgovinskih ruta između Kine i Evrope (Evropske unije). Zemlje Zapadnog Balkana su važna karika na ovoj ruti.

Najznačajniji logistički projekti u regiji u koje je uključena Kina bili su brza željeznička pruga Budimpešta-Beograd, autoput Bar-Boljare (Crna Gora), autoput Kičevo-Ohrid (Sjeverna Makedonija) i autoput Banja Luka-Prijedor (Bosna i Hercegovina, Republika Srpska).

Budimpešta-Beograd

Vodeći projekat kineske inicijative „Pojas i put“ u regiji (prema riječima samih kineskih zvaničnika) je brza željeznička pruga između glavnih gradova Srbije i Mađarske. Projekat se finansira kreditom Exim banke u iznosu od 1,78 milijardi dolara mađarskoj vladi, koji pokriva 85 posto troškova željeznice. Mađarska će pokriti 15 posto troškova iz vlastitog budžeta. Treba napomenuti da mađarsko-kineski sporazumi nisu javni.

Srpski dio željeznice gradi konzorcij kineskog konzorcija CRIC&CCCC (China Railway International Co. Ltd i China Communications Construction Company Ltd), dok mađarski dio gradi zajednička mađarsko-kineska kompanija CHRN (China–Hungarian Railway Non-profit Limited Company).

Projekat je u realizaciji od 2017. godine, a zvanično otvaranje planirano je za kraj 2025. ili početak 2026. godine.

Urušavanje nadstrešnice na željezničkoj stanici Novi Sad, čija se rekonstrukcija odvijala u sklopu izgradnje brze željeznice, što je rezultiralo smrću 16 ljudi i masovnim antivladinim protestima, dovelo je do političke krize u Srbiji, ali nije zaustavilo projekat.

Bar–Boljare

Važan projekat za Kinu bio je autoput Bar–Boljare, koji bi trebao povezati crnogorsko primorje sa sjevernim dijelom zemlje i Srbijom brzim autoputem.

Crnogorska vlada je obezbijedila kredit od 944 miliona dolara od kineske Exim banke za izgradnju prve dionice trase (Smokovac–Mateševo), a izvođači radova su bile kineske kompanije China Road and Bridge Corporation (CRBC) i China Communications Construction Company (CCCC).

Proces izgradnje, koji je započeo 2015. godine, obilježen je značajnim prekoračenjem budžeta, višestrukim kašnjenjima i nepovoljnim uslovima servisiranja duga, što je prisililo Crnu Goru da se obrati EU i zapadnim bankama (Société Générale, Deutsche Bank, Merrill Lynch International, Goldman Sachs International) za pomoć. U to vrijeme, vlada je uspjela smanjiti kamatne stope na svoj dug i izbjeći kinesku "dužničku zamku".

Prva dionica autoputa završena je 2022. godine.

Nakon završetka dionice Smokovac–Mateševo, došlo je do primjetne promjene u pristupima, prvenstveno sa strane EU. U julu 2025. godine, Crna Gora i Evropska banka za obnovu i razvoj (EBRD) potpisale su ugovor o zajmu od 200 miliona eura za izgradnju druge dionice (Mateševo–Andrijevica). Istovremeno, crnogorska vlada je osigurala grant od 150 miliona eura od Evropske komisije.

Pored finansiranja, EBRD, također, nadgleda proces odabira izvođača radova, koji uključuje kompanije iz Kine, kao i iz Turske, Azerbejdžana, Indije i Holandije. Konačno odobrenje izvođača radova daje Upravni odbor EBRD-a.

Dakle, kineske kompanije mogu nastaviti učestvovati u projektu, ali će se ukupno učešće Pekinga značajno smanjiti.

Kičevo–Ohrid

Primjer kineskog učešća u Sjevernoj Makedoniji je izgradnja autoputa Kičevo–Ohrid, finansirana kreditom kineske Exim banke. Izvođač radova je kineska Sinohydro Corporation Limited, koja se svojevremeno nalazila na „crnoj listi“ Grupe Svjetske banke i nekih drugih međunarodnih finansijskih institucija zbog raznih prekršaja.

Izgradnja autoputa, ukupne dužine 57 kilometara, započela je 2014. godine, a troškovi su porasli sa prvobitno planiranih 374 miliona eura na 598 miliona eura. Sa Sinohydrom je potpisano nekoliko aneksa ugovora radi produženja rokova izgradnje. Ali do sredine jula 2025. godine zvanično je otvoreno samo prvih 20 kilometara autoputa. Prema vladinim prognozama, završetak radova može se očekivati krajem 2026. ili početkom 2027. godine.

Banja Luka–Prijedor

U Republici Srpskoj, Kina realizuje projekat autoputa Banja Luka–Prijedor. Vlasti RS su 2018. godine potpisale ugovor o koncesiji za izgradnju autoputa sa kompanijom Shandong Hi-Speed International (SDHS).

Izgradnja se finansira kreditom od skoro 300 miliona eura od kineske Exim banke.

Iako je završetak izgradnje najavljen za proljeće 2026. godine, postojeći tempo radova nije dovoljan da se ispune početni rokovi.

Projekat je obilježen nedostatkom transparentnosti, jer vlasti RS nisu objavile punu verziju ugovora, čak ni pod pritiskom javnosti.

Neravnomjeran kineski uticaj: Albanija i Kosovo

Kineske investicije u regionu nisu ravnomjerno raspoređene. Stoga, Albanija i Kosovo ostaju na „margini“ procesa kineske aktivnosti u regionu.

Ignoriranje Kosova

Glavni razlog gotovo potpunog odsustva kineskog novca i uticaja na Kosovu je nepriznavanje nezavisnosti republike od strane Pekinga.

Sa svoje strane, kosovski zvaničnici kritički ocjenjuju politiku Pekinga u regionu. Predsjednica zemlje, Vjosa Osmani, izjavila je u septembru 2024. godine: „Vjerujemo da je (kineska inicijativa 'Pojas i put') zlonamjeran uticaj. Vjerujemo da (ona) nije dovela druge zemlje u našem regionu ka većem prosperitetu. Zapravo, uglavnom ih je dovela u nevolje. ...Ne sarađujemo sa Kinom. Nismo dozvolili Kini da koristi bilo koji od svojih instrumenata da utiče na kreiranje politika ili čak na formiranje mišljenja na Kosovu. Naravno, pokušavaju. Pokušavaju“, naglasila je Osmani u jednom od intervjua.

Neostvarene inicijative u Albaniji

U eri albanskog socijalizma, postojali su posebni, bliski odnosi između Tirane i Pekinga. Ali sadašnje albanske vlasti žele ostaviti ovaj period iza sebe.

Godine 2023., premijer zemlje, Edi Rama, tokom NATO samita u Vilniusu, izjavio je: „Sa Kinom, ... imamo prijateljske odnose, ali nismo imali mnogo kineskih investicija, i ne dočekujemo baš toplo kineske investicije. Ne želimo se vratiti starom braku“.

Drugi faktor koji utiče na odnose Tirane sa Pekingom je principijelno odbijanje Kine da prizna Kosovo.

Postojalo je nekoliko planiranih, ali nikada realizovanih infrastrukturnih projekata u Albaniji:Autoput Arbër, koji je trebao postati važna logistička veza između Albanije i Sjeverne Makedonije. Izvođač radova trebao je biti kineski CSCEC (China State Construction Engineering Corporation). Kineska Exim banka planirala je obezbijediti kredit od 298 miliona eura, ali se CSCEC povukao iz projekta. Tender je dobila albanska Gjoka Konstruksion.

Koncesija Međunarodnog aerodroma u Tirani, koja je u oktobru 2016. godine dodijeljena kompaniji Everbright (China Everbright Limited). Koncesija, koja je trebala trajati do 2027. godine, završila se na četiri mjesta: Everbright se našao upleten u skandal nakon velike oružane pljačke na aerodromu. Albanska vlada optužila je Everbright za neispunjavanje sigurnosnih obaveza. Kineska kompanija je 24. decembra 2020. godine objavila prodaju 100 posto koncesijskih dionica lokalnoj kompaniji.

Geopolitičko prijateljstvo Pekinga i Beograda

Politički interesi i geopolitički svjetonazori odlučujući su ne samo u odnosima Tirane i Pekinga, već i Beograda i Pekinga, ali u potonjem slučaju sa suprotnim ishodom. Međusobno razumijevanje Srbije i Kine zasniva se na tradicionalnom antizapadnjaštvu oba društva, težnji za multipolarnim svijetom i odbrani njihovog teritorijalnog integriteta suprotno stavu većine zapadnih zemalja. Srbija računa na podršku Kine u međunarodnim organizacijama kako bi se suprotstavila priznavanju Kosova, baš kao što Beograd podržava politiku „Jedne Kine“ i ne priznaje nezavisnost Tajvana.

Zajednički stavovi formirali su temelj stabilnog povjerenja između dvije zemlje, što se nakon raspada Državne zajednice Srbije i Crne Gore materijaliziralo u brojne sporazume.

Prvo veće jačanje bilateralnih odnosa bilo je strateško partnerstvo inicirano između Pekinga i Beograda 2009. godine. Kasnije je dopunjeno Zajedničkom izjavom o produbljivanju strateškog partnerstva, koju su strane potpisale 2013. godine.

Sporazumi iz 2009. i 2013. godine precizirani su tokom posjete generalnog sekretara Komunističke partije Kine (KPK), Xi Jinpinga, glavnom gradu Srbije 2016. godine. Sveobuhvatno strateško partnerstvo imalo je za cilj jačanje saradnje u industriji, finansijama, infrastrukturi, trgovini, energetici, telekomunikacijama, nauci, tehnologiji, lokalnim poslovima, kulturi i turizmu.

Prva implementacija Sveobuhvatnog strateškog partnerstva u oblasti sigurnosti dogodila se sljedeće godine, kada su strane potpisale Memorandum o razumijevanju o jačanju razvoja „Digitalnog puta svile“. Projekat „Pametni grad“ implementirao je infrastrukturu video nadzora zasnovanu na kineskim AI tehnologijama za prepoznavanje lica.

Nakon uvođenja kineskih tehnologija, uslijedile su zajedničke policijske aktivnosti. U 2019. godini, srpske i kineske policijske jedinice organizovale su zajedničke patrole, a ubrzo nakon toga, prve protivterorističke vježbe održane su u Smederevu, u Srbiji.

Najznačajnije produbljivanje sigurnosne i odbrambene saradnje bila je trgovina oružjem. U 2020. godini, Beograd je kupio šest jurišnih dronova CH-92A od Pekinga, a dvije godine kasnije - sistem protivvazdušne odbrane FK-3. Time je Srbija postala prvi korisnik ovih kineskih borbenih dronova i raketa u Evropi.

Kasnije je nabavljen novi kineski dron CH-95, ali to nije zvanično objavljeno, a broj kupljenih bespilotnih letjelica nije objavljen.

Bilateralna saradnja dostigla je novi nivo nakon potpisivanja Sporazuma o slobodnoj trgovini, koji je stupio na snagu u julu 2024. godine. Između ostalog, ovaj sporazum uključuje i međusobno ukidanje uvoznih tarifa na oružje: Srbija se obavezala da će ukinuti tarife na kinesko oružje tokom 10 do 15 godina, dok Kina nastoji da postigne ukidanje u roku od pet godina.

Rast saradnje u svim oblastima, posebno u vojsci, kao i sklonost ka multipolarnoj vanjskoj politici, predvidljivo je doveo do jačanja veza između Pekinga i Beograda „na terenu“.

Od 19. do 28. jula 2025. godine, u provinciji Hebei na sjeveru Kine, pripadnici 72. specijalne brigade Vojske Srbije i jedne od specijalnih brigada Narodnooslobodilačke vojske Kine izveli su zajedničke vježbe „Branioci mira 2025“. To su bile prve zajedničke vojne vježbe dvije zemlje.

„Glavni fokus bio je na taktici korištenja dronova u zadacima specijalnih snaga, a obuka je uključivala bojevo gađanje, taktičku i alpsku obuku“, istaknuto je u u saopćenju Ministarstva odbrane Srbije.

Međutim, pored praktičnih koristi za srpsku vojsku, koja je bila u mogućnosti da unaprijedi svoje vještine korištenja kineskih dronova, vježbe su imale geopolitičku i političku dimenziju, postajući za Srbiju instrument afirmacije njene multivektorske politike, čak i u tako osjetljivim pitanjima kao što je vojna saradnja.

Meka moć u Crnoj Gori

Razvoj inicijative „Pojas i put“ i saradnja u sektoru odbrane i sigurnosti ne iscrpljuje aktivnost Kine na Zapadnom Balkanu. Da bi unaprijedio svoje interese, Peking aktivno primjenjuje „meku moć“ u obliku kulturne saradnje i obrazovnih inicijativa.

Kulturni projekti se uglavnom realizuju pod pokroviteljstvom Konfucijevih instituta – sistema obrazovnih i istraživačkih institucija koje popularizuju kineski jezik, istoriju i tradiciju. Inicijativa je pokrenuta 2004. godine, a sponzoriše je Hanban, koji je direktno podređen Ministarstvu obrazovanja NR Kine.

Nekoliko Konfucijevih instituta djeluje u svim zemljama regije osim na Kosovu.

Regionalni lider u obrazovnoj saradnji s NR Kinom je Crna Gora. Pored aktivnog rada Konfucijevog instituta, ova zemlja je poznata i po bliskim vezama sa kineskim univerzitetima. Tako su sva tri univerziteta u zemlji uspostavila odgovarajuća partnerstva. Štaviše, Podgorica i Peking sarađuju na najvišem nivou: 31. januara 2024. godine, ministri obrazovanja Crne Gore – Anđela Jakšić i Kine – Huai Jinpeng, potpisali su Program saradnje u obrazovanju za 2024–2027. godinu, kao i Sporazum o međusobnom priznavanju kvalifikacija visokog obrazovanja.

U julu 2025. godine potpisan je Memorandum o razumijevanju između Državnog univerziteta Crne Gore i Računarskog centra provincije Shandong (Nacionalni superračunarski centar u Jinanu).

„Ovim memorandumom otvaramo vrata strateškoj saradnji u oblastima koje oblikuju budućnost digitalne sigurnosti i tehnologija – od kriptografskih protokola i vještačke inteligencije do blockchaina i zajedničkih istraživačkih platformi. Naš cilj je razmjena znanja, razvoj inovativnih rješenja i izgradnja snažnih veza između akademskih zajednica Crne Gore i Kine“, rekao je rektor Univerziteta Crne Gore, Vladimir Božović.

Međutim, Nacionalni superračunarski centar u Jinanu je pod sankcijama SAD-a od 2021. godine, kada ga je Ministarstvo trgovine SAD-a dodalo na listu sankcija zbog učešća u vojnim istraživanjima, modernizaciji vojnih sposobnosti NR Kine i razvoju oružja, uključujući hipersonične rakete i oružje za masovno uništenje.

Do 2025. godine, obrazovna saradnja između Crne Gore i NR Kine nije privlačila pojačanu pažnju niti značajne kritičke primjedbe zapadnih saveznika Podgorice. Međutim, s početkom institucionalne interakcije sa sankcionisanim kineskim centrom, priroda ove saradnje počela je da se dovodi u pitanje, jer je jasno da takvi kontakti doprinose napetostima u odnosima Podgorice sa Briselom i Washingtonom.

Obim djelovanja Kine na Zapadnom Balkanu obuhvata ekonomiju – prvenstveno realizaciju infrastrukturnih projekata, sigurnosni i vojni smjer, kulturno-obrazovne i naučne kontakte.

Kineski uticaj se nedavno proširio produbljivanjem sigurnosne i isključivo vojne saradnje sa Srbijom i obrazovne i naučno-tehničke saradnje sa Crnom Gorom. Ovo širenje se odvija uprkos obavezama ovih zemalja prema Evropskoj uniji, kao kandidata za pristupanje, i, odvojeno, Crne Gore, kao članice NATO-a.

Infrastrukturni projekti u koje je uključena Kina često su praćeni problemima transparentnosti, prekoračenja budžeta i kašnjenja u implementaciji, što stvara rizike od korupcije, ne osigurava adekvatan kvalitet izvršenja (nadstrešnica na stanici Novi Sad) i može doprinijeti povećanju zavisnosti zemalja regiona od Kine (kao što se skoro dogodilo sa Crnom Gorom).

Kineska meka moć, naime obrazovni i naučni programi, mogu imati geopolitičke posljedice i stvoriti sigurnosne prijetnje kada je u pitanju saradnja sa sankcioniranim organizacijama (memorandum Univerziteta Crne Gore).

Odnosi između Kine i zemalja Zapadnog Balkana su neujednačeni. Srbija je ključni strateški partner, Crna Gora je obećavajući partner, dok Kosovo i Albanija ostaju ili potpuno neuključeni ili manje uključeni zbog političkih razloga (nepriznavanje Kosova od strane Kine, nespremnost Albanije da obnovi stare veze).