Niš – Rusko (... i kinesko) uporište na Balkanu

Srbija nije članica NATO-a, ali već 23 godine teži članstvu u EU. Već 13 godina u Nišu, trećem najvećem gradu u Srbiji, postoji Rusko-srpski humanitarni centar. Zapadne nevladine organizacije od samog početka tvrde da je to ruska obavještajna baza u Srbiji – zemlji okruženoj članicama NATO-a: Mađarskom, Rumunijom, Bugarskom, Sjevernom Makedonijom, Crnom Gorom. Prema medijskim izvještajima, sa teritorije Rusko-srpskog humanitarnog centra u Nišu Rusi prisluškuju i prate američke vojne objekte na Balkanu.

Humanitarni centar, koji se nalazi pored aerodroma Konstantin Veliki u Nišu, zajednički vode srpska i ruska vlada. Ruski partner u bazi je Ministarstvo za vanredne situacije, paravojna agencija čije aktivnosti uključuju borbu protiv katastrofa i nesreća, ali koja je i pogodno pokriće za ruske specijalne službe. Centar u Nišu, osnovan na inicijativu Sergeja Šojgua, član je Međunarodne organizacije civilne zaštite (ICDO) i ima pravo djelovanja u susjednim zemljama. Centar trenutno zapošljava 25 ruskih stručnjaka. Centar je tehnički opremljen teretnim helikopterom Mi-26 (najvećim serijski proizvedenim helikopterom), avionom Beriev Be-200 i dronovima.

Sjedinjene Američke Države i dijelovi EU izrazili su zabrinutost da bi centar mogao funkcionirati kao pokriće za ruske obavještajne službe ili imati vojne funkcije. Zvaničnici EU upozorili su da će, ako Srbija postane članica EU, kako želi, morati pristupiti programima Unije za pomoć u katastrofama i odreći se ruskih instruktora koji obučavaju srbijanske  vatrogasce i inženjere.

Zvaničnici NATO-a nisu zvanično izrazili posebnu zabrinutost zbog „ruske špijunske baze“ u njenom sadašnjem obliku, ali se čvrsto protive težnjama Rusko-srpskog humanitarnog centra da dobije diplomatski status. To bi značilo da bi Rusija dobila zvanično vojno prisustvo u Srbiji, a ruski građani bi mogli raditi bez dovoljne kontrole i carinskih provjera. Razmatrana je i opcija da zaposleni u centru imaju „administrativno-tehnički“ status, sličan osoblju ambasade, ali ne u punom smislu diplomatskog imuniteta.

Ivica Dačić, koji je 2012. godine potpisao osnivački ugovor za humanitarni centar sa Rusijom (sa tadašnjim ministrom unutrašnjih poslova), spomenuo je da postoji pritisak sa „Zapada“ (posebno Sjedinjenih Američkih Država) u vezi sa statusom centra, jer Amerikanci dodjelu posebnog statusa doživljavaju kao potencijalni rizik. Zahtjev za diplomatski status je predmet politizacije, ali Beograd još nije popustio pred ruskim zahtjevima. Štaviše, nedavno su na srbijanskim društvenim mrežama „procurile“

informacije da je Beograd pripremio spisak ruskih diplomata koji će biti proglašeni personama non grata, uključujući i pomoćnika ruskog vojnog atašea u Beogradu.

Do sada zapadni i regionalni kritičari Rusko-srpskog humanitarnog centra nisu predstavili dokaze o njegovim špijunskim aktivnostima, osim sumnjive blizine – oko 100 kilometara – američkoj vojnoj bazi Bondsteel na Kosovu. EU to ne može sankcionirati, jer na teritoriji Unije ne postoje takvi objekti.

U stvarnosti, niški centar se tokom godina nije razvijao prema prvobitnom planu - da postane punopravna međunarodna struktura koja pruža pomoć i podršku za hitne humanitarne intervencije svim zainteresiranim zemljama na Balkanu. 2022. godine, nakon početka rata u Ukrajini, nezvanično se govorilo da srbijanske vlasti planiraju promjenu statusa niškog centra, nakon čega bi ga trajno zatvorile, ali nije dobijena zvanična potvrda. U julu ove godine, centar je u stvarnosti demonstrirao svoju svrhu kada su srbijanske vlasti od njega zatražile pomoć u gašenju ljetnih požara u Nišu, Aleksincu i Kuršumlji. Centar se ove godine proširio još jednim poligonom za obuku.

Međutim, budućnost centra ostaje nejasna. Za sada je kao neudoban ruski kamenčić u cipeli Evrope. Niš je dugo bio jedan od centara ruskih aktivnosti u Srbiji. Osnivač i direktor Bugarskog atlantskog kluba, dr. Solomon Passy, bivši ministar vanjskih poslova Bugarske, ogorčen je i smatra da je „ludo“ da se Srbija i EU igraju otvaranja i zatvaranja pregovaračkih poglavlja „ako oni (Rusi) imaju špijunsku bazu u Nišu, 120 kilometara zapadno od Bugarske“.

Beograd pokušava pronaći ravnotežu: sa jedne strane, održava dobre odnose sa Rusijom i funkcioniranje centra, a sa druge - ne daje diplomatski status, čime signalizira da ne želi Rusima pružiti punu kontrolu nad osjetljivim lokacijama.

Nervni centar kineskog geoekonomskog koridora u Evropi

Niš i njegov aerodrom, koji Rusi koriste za humanitarne i spasilačke operacije, ostaju u nišanu NATO-a i EU. Ali zapadne prijestolnice trebale bi biti više zabrinute zbog kineske ekspanzije u južnom srpskom gradu. U junu 2025. godine, Ministarstvo građevinarstva, saobraćaja i infrastrukture Republike Srbije potpisalo je memorandum o razumijevanju sa kineskom kompanijom „China Shandong International Economic and Technical Cooperation Group Ltd“ za drugu fazu proširenja i modernizacije aerodroma Konstantin Veliki u Nišu. Komercijalni ugovor je, također, objavljen u augustu. Izbor kineske kompanije nije obavljen putem javne nabavke ili konkursa, već na osnovu Sporazuma o ekonomskoj i tehničkoj saradnji u oblasti infrastrukture između Vlade Republike Srbije i Vlade Narodne Republike Kine.

U protekle dvije godine, Aerodrom Niš, drugi po veličini u Srbiji, godišnje opslužuje oko 400.000 putnika. Aerodrom direktno opslužuje 14 gradova u 10 zemalja, uključujući Beograd i Beč, koji čine značajan udio dolazaka. U 2025. godini, aerodrom je dobio novu putničku liniju od Wizz Aira, kao i svoju prvu teretnu liniju za Kinu. U novembru su rekordne količine kineske robe prevezene sa kineskog aerodroma u Urumqiju (Xinjiang) do Niša, premašujući čak i vrhunac iz 2017. godine. Novi srpsko-kineski projekat, za koji je u septembru 2025. godine u Srbiji osnovana posebna radna grupa, omogućit će slijetanje većim avionima i povećanje broja destinacija, posebno u Evropi i Aziji. Prema projektu, aerodromski terminal će biti proširen, izgrađeni novi pristupni putevi i inženjerske mreže. Modernizacija i proširenje aerodroma omogućit će veći protok, ali i, što je još važnije, etablirati se kao regionalno transportno čvorište i dio koridora koji omogućava pristup kineskoj robi srcu Evrope.

Učešće kineske kompanije, koja je jedna od desetina divizija državnog kineskog giganta Shandong Hi-Speed Group, ukazuje na priliv stranih investicija i tehnološkog partnerstva koji bi mogli stimulirati dalje infrastrukturne projekte u kineskoj infrastrukturnoj mreži, koja se polako širi na Balkanu.

Strateški plan Kine povezuje aerodrom Niš sa brzom željeznicom Beograd-Budimpešta. Srpska dionica, duga 183 kilometra, izgrađena je po evropskim standardima, ali novcem i tehnologijom iz Kine. Ovo je prvi takav projekat kineskih kompanija u Evropi i, ne slučajno, u Srbiji.

Strategija Kine pretvara Srbiju u tačku u kojoj se spajaju kineski krediti, građevinske kompanije i dugoročni interesi, čineći zemlju ključnim čvorom inicijative "Pojas i put" u jugoistočnoj Evropi.

Lista kineskih projekata u Srbiji, također, uključuje brojne autoputeve i tunele. Kompanije poput China Road and Bridge Corporation i već spomenute Shandong High-Speed Group grade put Lajkovac-Valevo, kao i tunel Fruška gora vrijedan 606 miliona eura, najduži u zemlji. To su projekti koji decenijama čekaju lokalnog investitora ili zapadni kredit, ali ni jedno ni drugo se nije dogodilo.

Zato je modernizacija niškog aerodroma više od lokalnog projekta. To je dio nove geoekonomske rute koja povezuje Kinu s Evropom.

Sa Kinom, na Balkanu sve ide brže. Dok EU još uvijek traži zajedničku strategiju, Kina potpisuje ugovore i memorandume, ulijeva novac i beton, gradi autoputeve i terminale.

Konkurencija ili koordinacija između Moskve i Pekinga?

I Kina i Rusija posvećuju nesrazmjernu pažnju Srbiji u poređenju sa ostatkom Evrope. Iako je ruska pažnja prema aerodromu Konstantin Veliki u Nišu uglavnom vođena sigurnosnim interesima, dok je kineski interes uglavnom komercijalni, ispreplitanje ovih interesa izaziva čuđenje u nekim evropskim prijestolnicama i Washingtonu i predstavlja ozbiljan razlog za zabrinutost. Nije poznato da li postoji koordinacija između Pekinga i Moskve u vezi sa niškim aerodromom, ali rusko prisustvo u gradu svakako je poslužilo kao dodatna motivacija za kineski interes. Štaviše, nije bez značaja za obje zemlje što se na dotičnom aerodromu nalaze baze srbijanskog ratnog vazduhoplovstva i protivvazdušne odbrane.

Na Balkanu, kineski uticaj raste, ali Peking izbjegava direktnu konkurenciju sa interesima Moskve. U slučaju niškog aerodroma, interesi obje zemlje se dopunjuju. Modernizacija i proširenje aerodroma od strane Kine koristi ruskim aktivnostima. A kinesko-rusko prisustvo u gradu vjerovatno će odbiti potencijalne zapadne investitore.

Kampanje ekspanzije Rusije i Kine na Balkanu, provedene na različite načine, odvijaju se u tandemu i imaju podudarne ciljeve: stvaranje mostobrana u slabim karikama evropskog integracionog projekta, slabljenje veza s evropskim partnerima, potkopavanje američkog uticaja. Za sada, dvije velike sile izbjegavaju konkurentske projekte i potkopavaju međusobne inicijative.

Kada kineska strana započne pravi rad na modernizaciji niškog aerodroma, nužno će tražiti mogućnosti da osigura sigurnost kineske imovine u inozemstvu (kompanije, radnici, objekti). Tada bi susjedstvo sa ruskim "spasiteljima" u Nišu moglo biti korisno.

Pažljivo dozirana saradnja između Rusije i Kine u Srbiji i na Balkanu nije nemoguća. Zbog američke politike sankcija, uticaj Rusije u energetskom sektoru Srbije drastično se smanjuje. Stoga nije isključeno da će Kina trgovati vlastitim rastućim ekonomskim uticajem u regiji u kontekstu jačanja partnerstva s Rusijom. Kina može iskoristiti svoj uticaj da podrži ili otvori prostor za rusku politiku na Balkanu, bez ulaska u direktan antagonizam s interesima SAD-a i NATO-a u regiji.