Kina je bacila mamac: Hoće li Balkan postati kolonija ‘azijskog tigra’?

Rat zapadnih ekonomskih giganata s Kinom za prevlast na svjetskim tržištima nagnalo je EU da priprema zakon o ograničenju investicija Kine u Evropi. U zemljama bivše Jugoslavije Kina daleko najviše investira u Srbiji, čak 9,45 milijardi eura, što je državna politika Aleksandra Vučića sa još uvijek nepoznatim posljedicama, dok se u  zemljama poput BiH i Slovenije vrijednost kineskih projekata iznosi 1,93 milijarde, odnosno 1,47 milijardi eura. U Crnoj Gori  je ovaj iznos  987 miliona eura, Sjevernoj Makedonji 888 miliona eura, Hrvatskoj, za sada 249 miliona eura.

Prema prvoj bazi kineskih investicija u CEE (Central and Eastern Europe, Srednjoistočna Evropa) koju je objavila organizacija civilnog društva ESTIMA, BiH je na četvrtom mjestu u Centralnoj i Istočnoj Evropi, a druga  u užoj regiji. Prva je već pomenuti susjed Srbija, a slijedi je Mađarska sa 5,4 milijarde eura. Rumunija sa 2,8 milijardi, a BiH drži  četvrtu poziciju. U BiH kineskim novcem realiziraju se, za sada, isključivo infrastrukturni  projekti.

Iako tiho i sporadično i u BiH govori i raspravlja o nepovoljnim scenarijima zaduživanja kineskim sredstvima, a ne radi se samo o teorijskim perspektivama i epilozima, obzirom na preuzimanja luka Pirej i Solun u Grčkoj, prenošenje sektora  tekstila Kinezima u Italiji, belgijske scenario gdje Kinezi drže sve akcije za prekookeanski transport, španski rasplet po kome kineski investitori imaju većinske pakete u lukama u Valensiji i Bilbaou…

Još uvijek je rano

Da li BiH može upasti u tzv. kolonijalni odnos sa azijskim tigrom i kroz nova zaduženja jer Peking koristi Zapadni Balkan kao otvoreno polje van granica EU za značajna investiranja?

Ekonomski analitičar Admir Čavalić smatra da BiH sa cca 2 milijarde eura kredita iz kineskih finansijskih resursa još uvijek nije pretjerano izložena riziku da bi mogla doživjeti grčki, italijanski ili čak crnogorski scenarij sa  EXIM bankom i izgradnjom autoputa.

„Država još uvijek ima relativno nisu stopu zaduženosti, oko 36 posto BDP-a, mada entitet RS ima posebnih problema po ovom pitanju i nije isključeno da ima veće šanse za upadanje u zamku zavisnosti od kineskih kredita“, smatra Čavalić. No, upozorava na, kako kaže, jasne tendencije kao ovakvom scenariju obzirom na budžetske krize na različitim nivoima vlasti.

„Kineski uticaj je posebno jačao tokom Covid-19 pandemije, više u regionu negoli u Bosni i Hercegovini, ali svejedno postaje prisutan. Izgleda da se EU indirektno uključila u ovo pitanje, što se može pratiti na nedavnim dešavanjima u vezi izgradnje Bloka 7 u Tuzli“, ističe on.

Čavalić pritom očigledno aludira na očiti indirektni pritisak EU na svjetski poznatu američku kompaniju „General Electric“ koji je kao podizvođač radova na Bloku 7 Termoelektrane Tuzla napustio ugovor  sa kineskim konzorcijem „Gezhouba“ i time doveo u pitanje ovaj projekat. Prema ranije potpisanom ugovoru koji je usvojila Vlada FBiH uz suglasnost Parlamenta FBiH i Vijeća ministara BiH, promjena ijednog detalja ugovora stvari vraća na početak procesa pregovaranja i institucionalnih saglasnosti. Ključni argument EU protiv kineskog projekta u Tuzli je nepodržavanje izgradnja bilo kakvih postrojenja koja za proizvodnju električne energije koriste ugalj.

Husein Muratović, doktor ekonomskih nauka, kaže kako koncentracija duga prema samo jednoj državi, apostrofira Kinu kao primjer, nije dobra posebno ako se radi o portfolio i ostalim investicijama. Za ozbiljnu ocjenu karaktera duga prema Kini potrebno je  navesti njegovu strukturu po modalitetima priliva.

„Ono što bi bilo dobro za privredu BiH jeste da su u igri direktna kineska proizvodna ulaganja, gdje je rizik ulaganja na njihovoj strani i gdje BiH nema obaveza servisiranja po ovom osnovu. Drugi modalitet bio bi zajednička ulaganja bh i kineskih partnera, ali da se u ugovorima o zajedničkim ulaganjima preciziraju: struktura ulaganja, mjesto nabavki inputa, raspodjela dobiti i snošenje rizika. Najmanje povoljna su portfolio (kreditna) ulaganja, posebno ako se njima ne finansiraju dobro evaluirani proizvodni projekti, koji će moći ostatkom neto dobiti podmirivati otplate po ovim kreditima“, objašnjava Muratović.

Usporeni put BiH prema EU i stalna evropska skepsa zbog kineskog modela investiranja ostavlja i dalje dovoljno prostora  za širenje tzv. novog puta  svile na Zapadni Balkan. Za Srbiju koju je sa skoro 10 milijardi eura poklopio „ drug i brat Ši Đi Pin“ je možda i kasno, na šta zbog netransparentnosti projekata i štete po životnu sredinu, upozoravaju iz Brisela. Bivša direktorica Međunarodnog monetarnog fonda (MMF) Kristin Lagard ( Christine Lagarde) upozorila je da bi partnerstva sa Kinom mogla dovesti do problematičnog porasta zaduženja zemalja čiji je javni dug već visok. U toj kategoriji je, svakako, i BiH. Prema podacima MMF-a, obaveze javnih preduzeća u BiH su oko 4 milijarde eura  a ako se tom iznosu dodaju 13,2 milijarde  evidentiranih i prikazanih obaveza  zajedno sa kineskim kreditima ukupan javi dug prelazi 20 milijardi eura. Profesor Muratović naglašava da se u BiH nerealno prikazuje stanje javnog duga.

Opasnost  kod otplate kredita

»Budući da se država sve teže zadužuje na inostranom finansijskom tržištu, koje se uz to ne može ni sakriti od javnosti, pribjegava se zaduženju putem javnih preduzeća. S tim u vezi postoji više problema: prvo, dugovi ovih preduzeća netačno se bilansiraju ili se uopšte ne navode; drugo, sredstva dobijena po osnovu duga ne troše se transparentno i u produktivne namjene; treće, dati javno-pravni kolektivitet je ipak garant za ove dugove; četvrto, javna preduzeća na inostranom finansijskom tržištu zadužuju se skuplje od države, ali to ne brine donosioce makroekonomskih i makrofinansijskih odluka“, navodi Muratović. On  podvlači da je sa ukupnim javnim dugom (unutrašnjim i vanjskim) od oko 20 milijardi KM ili preko 60 posto vrijednost BDP-a BiH prekoračila limite  Mastriških kriterija konvergencije po kojima  javni dug može iznositi maksimalno 60 posto godišnje vrijednosti BDP-a, a budžetski deficit do 3 posto vrijednosti BDP-a.

„S obzirom da se BiH ubrzano zadužuje, posebno entitet RS, postoji realnost da će nastati problemi pri otplati kreditnih obaveza. Da bi se i ovdje dala ozbiljna ocjena, potrebno je znati šta su korisnici kredita iz BiH dali kao kolateral: garanciju banke, u šta sumnjam, garanciju entiteta, vjerovatno, kreditom finansirane aktive-sadržaje, što vjerujem da jesu, posebno ako se radi o energetskim i sličnim sadržajima koji se kreditiraju“, komentira  profesor Muratović.

A činjenica jeste da se skoro  79 posto infrastrukturnih projekata vezanih za Kinu u regiji CEE  nalazi u zemljama zapadnog Balkana. Većina troškova ovih projekata, čak do 85 posto, finansira se kineskim zajmovima, a vrijednost izgrađenih infrastrukturnih objekata  ima značajan iznos u odnosu na BDP ekonomija ovih zemalja.

Kina  je  „bacila mamac“  u našoj zemlji, niz je projekata koji su u fazi  priprema i realizacije. TE Stanari, TE Banovići, Termoelektrana  i toplana KTG Tuzla, auto cesta Banja-Luka –Mlinište-Split, Blok 7E Tuzla…

Ovih dana Vlada RS potpisuje  sa  kineskom kompanijom AVIK sporazum o izgradnji tri hidroelektrane na rijeci Bistrici i fabrike specijalnih cijevi u Foči. Milorad Dodik u nedavnim izjavama podsjeća  na izgradnju  hidroelektrana „Ulog“ i „Dabar“  kao i na nastavak radova na izgradnji bolnice u Doboju, te privedenim pripremnim radovima  za izgradnju 40 km autoputa Banja Luka –Prijedor. Poznato je da je još 2018.godine potpisan  ugovor o koncesiji između Vlade RS  i kompanije China Shandong International Economic & Technical Cooperation Group Ltd of Shandong Hi-Speed Group Co., Ltd a vrijednost projekta je oko 297 miliona eura. Izgradnja ove autoceste odgođena je samo zbog prioriteta –izgradnje autoputa od Doboja prema Bijeljini.

„Ono što zabrinjava je da bi se bh vlasti mogle okrenuti ka kineskom kapitalu kao alternativi MMF i EU. Na ovaj način bi se zaustavio bilo kakav potencijal strukturnih reformi, a otvorila mogućnost za preuzimanje javnih dobara od strane Kine – što je široko rasprostranjena praksa širom svijeta, posebno u Africi“, upozorava ekonomski analitičar Čavalić.

EU se teško suprotstavlja Kini

Profesor Muratović ističe kako uticaj Kine na širenje na prostor EU  i BiH ogleda se u tome da ima ogroman kapital za investiranje vani i što Kina uspješno vodi politiku deviznog kursa i ne dopušta njegovo osciliranje u odnosu na dolar kao svjetsku rezervnu valutu kao neke druge zemlje. Problem  kineske penetracije na prostore EU  ovaj stručnjak vidi  u tome što EU ne može svojom monetarnom politikom parirati Kini, ali fiskalnom  jer ova politika nije jedinstvena.

„Ključni cilj monetarne politike euro zone bio  je monetarna stabilnost (kursa i cijena), ali ne i autput (proizvodnja i zaposlenost). Međutim, nakon velikih turbulencija koje su se desile u Evropskoj uniji, monetarna politika morala je u fokusu imati i povećanje autputa. Problem ove Unije je u činjenici da ima jedinstvenu monetarnu, ali ne i fiskalnu politiku, koja je harmonizirana samo u domenu indirektnih poreza preko visine fiskalnih stopa, koje se kreću u rasponu od 15-25 posto. Međutim, problem je što ova politika nije jedinstvena, i kao takva, teže se može suprotstaviti Kini, koja ima jedinstvenu fiskalnu politiku i koja preferira svoj izvozni sektor. U konkretnom slučaju, korištenjem kineskih kredita od strane zemalja van Unije, a tu spada i BiH, utiče se na značajno tržišno pozicioniranje i smanjuje manevarski prostor zemljama EU“, objašnjava Husein Muratović. Upozorava da svako novo zaduživanje BiH treba  da ima u vidu činjenice da je ukupni dug visok u odnosu na BDP,a njegova struktra nepovoljna, kao i to da se javnim dugom loše upravlja.

„Obaveze po osnovu javnog duga veće se od ostvarene neto dobiti, tako da se i dospjele obaveze izmiruju novim inostranim zaduženjima, što je pokazao primjer prošle godine, kada BiH nije mogla izmiriti milijardu i 65 miliona KM dospjelih obaveza, pa je morala i najveći dio njih finanirati novim zaduženjem“, navodi on.

Profesor Ekonomskog fakulteta u Sarajevu Aziz Šunje nedavno je iznio  tezu o kineskoj strategiji ekonomske suradnje sa ovim dijelom Evrope. Šunje smatra da su Kinezi osmišljeno  kupili luku Pirej u Grčkoj, napravili poslovne punktove u Mađarskoj i Bugarskoj kako  bi  poslovni svijet ove regije mogao imati dobre informacije bez odlaska u Kinu. Zanimljivo  je i razmišljanje Denisa Hadžovića iz Centra za sigurnosne studije BiH- on smatra da Evropska unija (EU) šalje prigovore kako bi diskreditirala Kinu koja u posljednje vrijeme ostvaruje sve veći uticaj u ovom dijelu Evrope. Po njemu, EU  teško  izdržava ekonomsku takmičarsku utakmicu sa Kinezima. Osim toga kredite  od Kineza uzimaju entiteske vlade i one daju garancije na njih, čime se izbjegava vrlo komplikovani sistem  dogovaranja i koodinacije sa  nivoa BiH.

Kinezi su sa Novim svilenim putem tu  i kod nas. Iz Privredne komore FBiH kažu da žele ulagati u automobilsku industriju,  a bh vlasti  su sa kineskim partnerima potpisali i ugovore oko finansiranja izgradnje Koridora 5c u visini od oko 100 miliona eura. Naši funkcioneri planirajusa kineskim investitorima pokušati dogovoriti izgradnju željeznice od Sarajeva do Beograda, te Jadransko-jonske autoceste. Kinezi nam nude svašta-nešto -industrijskih zone, obnovljive izvore energije ,posebno solarne parkove), IT i Business Process usluge, transport i infrastrukturu,  zdravstveni i spa turizam, jer su ukinute vize za sve vrste pasoša između Kine i BiH.

Niko ne može predvidjeti epilog  složene ekonomske scene  u ovom dijelu Evrope, ali jedno je sigurno- kredite i evropske i kineske vraćaće buduće generacije Bosanaca i Hercegovaca.