Rusija i Zapadni Balkan: Geopolitička konfrontacija, ekonomski uticaj i političko uplitanje
Zemlje Zapadnog Balkana su se postale kao linija fronta u geopolitičkoj konfrontaciji Rusije i Zapada. Dok Ruska Federacija ima jake istorijske veze sa Zapadnim Balkanom i održava određenu privlačnost meke moći u regionu, njen politički i ekonomski uticaj su u opadanju, navodi se u izvještaju
Službe Evropskog parlamenta za usluge parlamentarnih istraživanja(EPRS).
U međuvremenu, prisustvo EU i NATO-a u regionu napreduje, a investicije i pomoć od strane EU-27 i drugih, poput Kine, smanjuju ruska ulaganja.
Ruska invazija na Ukrajinu 2022. ponovo je stavila Zapadni Balkan u centar pažnje, zahtijevajući od vlade zemalja da zauzmu jasan stav prema svom historijskom savezniku, dok je EU pokušala podstaknuti proces proširenja i ojačati svoje prisustvo u regionu. Dok ankete pokazuju značajnu podršku članstvu u EU širom Zapadnog Balkana, većina građana Srbije naročito, nastavljaju Rusiju smatrati svojim pravim saveznikom, uprkos tome što EU pruža najveću finansijsku pomoć Srbiji.
Naslijeđe jugoslovenskih ratova − složena politička arhitektura sa nesigurnim ravnotežama između razjedinjenih etničkih i vjerskih zajednica − pokazalo se plodnim tlom za uticaj i miješanje Kremlja, posebno nakon nelegalne aneksije Krima 2014. godine. Rusija je koristila medijske i informacione kanale, pojačala svoj politički i ekonomski uticaj i mobilizirala proxy organizacije da plasira svoje narative, štite svoje interese i usporavaju integraciju regiona u zapadne institucije.
Geopolitička konfrontacija
Zapadni Balkan, termin koji se koristi za označavanje šest zemalja jugoistočne Evrope koje su obuhvaćene politikom proširenja EU (Albanija, Bosna i Hercegovina, Crna Gora, Kosovo, Sjeverna Makedonija i Srbija) su se pojavile kao prva linija u geopolitičkoj konfrontaciji Rusije sa Zapadom. Neki stručnjaci tvrde da je ova konfrontacija duboko ukorijenjena u zajedničkoj geografiji (Robert Kaplan), a drugi, da je izraz različitih političkih sistema, vrijednosti i ideologija
(Zbigniew Brzezinski). Brzezinski smatra da je neuspješan pokušaj SAD da se aktivnije angažuje sa Rusijom nakon kraja hladnog, dao Rusiji energiju da se fokusira na konsolidaciju svoje autoritarne vladavine.
Uticaj Rusije kao tradicionalnog partnera zemalje Zapadnog Balkana je porastao, što se odražava kroz određeni 'zamor od proširenja', a realni put ka članstvu u EU pokazao se prilično sporim.
Nijedna nova članica nije pristupila EU od Hrvatske 2013. Razočaranje sporim napretkom ka pristupanju EU i ekonomska stagnacija stvorili su prostor za druge geopolitičke igrače. Trenutno je svih šest zemalja Zapadnog Balkana i dalje na putu ulaska u EU, a četiri od njih – Albanija, Crna Gora, Sjeverna Makedonija i Srbija – su u fazi pristupnih pregovora, koji su, međutim, godinama u zastoju. Balkanski barometar za 2022. pokazao je da postoji podrška za članstvo u EU. Međutim, procenat stanovnika koji podržavaju članstvo u EU je u blagom opadanju širom Zapadnog Balkana, sa podrškom 60 posto stanovništva u šest zemalja Zapadnog Balkana, u odnosu na 62 posto u 2021.).
Rat Rusije protiv Ukrajine vratio je Zapadni Balkan u centar pažnje, zahtijevajući
od vlada da zauzmu jasan stav o Rusiji. Paralelno, EU je bila pod novim pritiskom da unaprijedi proces proširenja, započinjući pregovore o proširenju sa Albanijom i Sjevernom Makedonijom u julu 2022. te odobravajući kandidatski status za Bosnu i Hercegovinu u decembru 2022. i gotovo udvostručujući veličinu mirovne misije EU u toj zemlji (EUFOR).
Niti Reforma metodologije pristupanja 2020. niti snažnije političko upravljanje, koje se ogleda ne samo u deklaracijama sa samita EU o Zapadnom Balkanu, izgleda da ipak nisu uspjeli ponovo pokrenuti proces proširenja. Neki stručnjaci ukazuju na pomak od 'zamora od proširenja' ka 'otporu proširenju'.
Rat u Ukrajini je, također, povećao imigraciju iz Rusije i Ukrajine prema Balkanu. Više od 104.000 ruskih državljana i 18.000 Ukrajinaca doselilo se u Srbiju od početka invazije Rusije na Ukrajinu.
24. februar 2022. Rusi su dobrodošli u Srbiju, a gotovo 80 posto Srba se navodno protivi uvođenju sankcija Rusiji.
Nadalje, čini se da je ruski rat protiv Ukrajine podstakao javno mnjenje EU-27 da odobri brzo pristupanje Ukrajine u članstvo EU (Ukrajina je zajedno sa Moldavijom dobila kandidatski status za pristupanje EU u junu 2022.), ali se to odobravanje ne odnosi i na zemlje Zapadnog Balkana. Uprkos uspješnim samitima EU i zemalja Zapadnog Balkana (Zagreb, 2020., Brdo, 2021. i Tirana, 2022.), postoje i dalje pitanja i politički sporazumi, u vezi sa regionalnom saradnjom i normalizacijom odnosa Beograda i Prištine, koji još uvek nisu u potpunosti riješeni niti provedeni, uprkos EU naporima. Stručnjaci ističu da je nedavni Ohridski sporazum između Kosova i Srbije o implementaciji Aneksa Sporazuma na putu normalizacije odnosa mogao ostati bez praktične primjene, poput Briselskog sporazuma iz 2013., pošto su strane dale samo prećutni pristanak bez stvarnog potpisivanja. Glavna tačka dogovorena između Beograda i Prištine, uspostavljanje asocijacija/zajednica opština sa srpskom većinom na Kosovu, ostaje neispunjena, 10 godina nakon Briselskog sporazuma. Kosovski premijer Albin Kurti je u intervjuu u februaru 2023. godine rekao da "Beograd želi drugu Republiku Srpsku" i da je "ne treba zaboraviti gorko iskustvo Bosne i Hercegovine sa Republikom Srpskom'.
Za Srbiju, posebno, sukob u Ukrajini nije promijenio proruski stav zemlje.
Analitičari su istaknuli da je, prema nedavnim anketama, 'Putin svjetski lider kojem se Srbi dive, a ogromna većina ili 95 posto Srba vidi Rusiju kao pravog saveznika, u poređenju sa samo 11 posto koji vidi saveznika u E, uprkos činjenici da Srbija najveću finansijsku podršku dobija od EU.. Štaviše, 68 posto Srba vjeruju da je 'NATO, a ne Vladimir Putin, odgovoran za rat u Ukrajini', a 82 posto se protivilo
uvođenje sankcija Rusiji.
Historijske optužbe, tanjajuće etničke tenzije, značajan uticaj Rusije na Zapadnom Balkanu, nezaposlenost, egzodus mladih i nestabilni ustavni aranžmani u zemljama kao što je Bosna i Hercegovina (BiH), stvaraju priliku Rusiji da pojača svoj već značajan uticaj u regionu.
Ruska meka moć, ulaganja u energiju
Iako su ruske investicije u regionu porasle u apsolutnom iznosu, ruska ekonomski
udio u ukupnoj ekonomiji na Zapadnom Balkanu se smanjio ili stagnirao što je rezultat međunarodnih sankcija, zbog ruske aneksije Krima. Iako je ruski ekonomski uticaj u velikoj mjeri skoncentriran u energetskom sektoru, njegov udio kao procenat bruto domaćeg proizvoda (BDP) opada u cijelom regionu.
Moskva i dalje ima niz lokalnih saveznika, uključujući političare poput Milorada Dodika, predsjednika Republike Srpske i bivšeg člana tročlanog Predsjedništva Bosne i Hercegovine i Aleksandra Vučića, predsjednika Srbije. U aprilu 2022.
Ministry iz reda srpskog naroda u Vijeću ministara Bosne i Hercegovine blokirali su odluku o primjeni sankcija i uskraćivanju Rusiji i Bjelorusiji pristup sredstvima Evropske banke za obnovu i razvoj (EBRD). Milorad Dodik je u međuvremenu najavio intenziviranje energetske saradnje sa Rusijom. Dodik je 13. januara 2023. Vladimiru Putinu dodijelio najviše priznanje Republike Srpske, Orden Republike Srpske, za podršku Dejtonskom sporazumu, zahvaljujući čemu omogućeno stvaranje Bosne i Hercegovine.
Dok je EU vršila pritisak da se pooštre mjere zabrane korištenja ruskih energenata, 29. maja 2022. srbijanski predsjednik Srbije Aleksandar Vučić je saopćio da je njegova zemlja potpisala sporazum o novom trogodišnjem ugovori o ispurici gasa sa Rusijom.
Podaci Agencije Evropske unije za saradnju energetskih regulatora pokazuju da je ruski energetski uticaj najveći u Srbiji, Sjevernoj Makedoniji i Bosni i Hercegovini, gdje snabdijevanje ruskim plinom iznosi gotovo 100 posto, a ruske kompanije u vlasništvu imaju i druge energetske objekte, npr. benzinske pumpe Lukoila.
(Južni tok ruskog Gazproma bi učvrstio dominaciju Moskve tržišta gasa, ali je od njega napušteno u decembru 2014. nakon odluke Evropske komisije da je u suprotnosti sa zakonodavstvom EU).
Sa druge strane, Kosovo, Crna Gora i Albanija trenutno troše malo ili nimalo ruskog gasa, a buduće isporuke će vjerovatno dolaziti iz Azerbejdžana, a ne iz Rusije, preko Transjadranskog gasovoda (TAP). Crna Gora će vjerovatno morati čekati nekoliko godina godine prije nego se poveže na Jonsko-jadranski plinovod (IAP). IAP je namijenjen za distribuciju prirodnog gasa iz albanskog Fiera preko Crne Gore i Bosne i Hercegovine do Splita u Hrvatskoj.
Cjevovod dužine 520 km bio bi dvosmjeran i imao bi godišnji kapacitet od 5 milijardi kubnih metara.
Investicioni okvir za Zapadni Balkan procjenjuje da će izgradnja IAP-a u dužini od 94 kilometra na teritoriji Crne Gore koštatin207 miliona eura. U Fier-u, IAP bi se povezao na TAP, izgrađen za transport prirodnog gasa sa polja Shah Deniz II u Azerbejdžanu u Evropu. Prve isporuke azerbejdžanskog gasa u Italiju preko TAP-a realizirane su 2021. U Sjevernoj Makedoniji se očekuje da će azerbejdžanski gas konkurirati ruskim zalihama do kraja 2023. godine, kada je predviđeno da bude zavšeno povezivanje iz Nea Mesimvrije u Grčkoj.
Izvan energetskog sektora, gde je postepeno prisustvo Rusije u opadanju, rusko ekonomsko prisustvo kroz trgovinu je manje nego EU-27. Međutim, stručnjaci upozoravaju da najveće prisustvo Rusije u strateškim sektorima čini vlade regiona ranjivim na uticaj Rusije i naglašavaju rizik od zarobljavanja država.
Iako region Zapadnog Balkana leži izvan onoga što Rusija smatra svojom neposrednom sferom interesa, Kremlj smatra da je lako i korisno koristiti alate uticaja i miješanja u regiju, posebno nakon ruske invazije na Krim 2014., kako bi zaštitili svoje interese i plasirali svoje narative. Ciljane i asimetrične operacije u informativnom prostoru, uključujući kampanje (dez)informacija, cyber napade i tajne operacije, u kombinaciji s podrškom proxy organizacija i korištenjem političkog i ekonomskog uticaja, bili su efikasni u iskorištavanju strukturnih slabosti i društvenih i političkih podjela u svih šest zemalja Zapadnog Balkana.
Rusija je koristila ove hibridne strategije za postizanje tri cilja u regionu, sa različitim stepenom intenziteta i uspjeha u različitim periodima:
i) sačuvati status quo, tamo gde je to zgodno za ruske interese (odnosno, na Kosovu i u Bosni i Hercegovini);
ii) djelovanje protiv EU i NATO, usporavajući punu integraciju regiona u zapadne institucije;
i, u manjoj mjeri, iii) zaštiti ruske ekonomske interese (i interese njenih elita).
Sputnjik Srbija, internet stranica vijesti na srpskom jeziku osnovana pod okriljem ruske državne novinske agencije Sputnjik, koja je podr sankcijama EU, prepoznata je kao jedan od glavnih kanala ruskog uticaja u medijskom prostoru Zapadnog Balkana godinama. Ima potencijale doprijeti do publike koja govori bosanski-hrvatski-crnogorski-srpski, a njen sadržaj je često prenose lokalni mediji, koji smatraju da je zgodno koristiti dobro napisane i besplatne tekstove koje Sputnjik Srbija nudi za popunjavanje prostora u medijima. Analiza promoviranih narativa
Sputnjik Srbija je identificirala obrasce koji odgovaraju navedenim ciljevima vanjske politike koji su ranije navedeni. To uključuje napade na reputaciju EU i NATO-a, podrivanje prozapadnih vlada u regionu i podsticanje osjećaja slabosti vlada I regionalnu nestabilnost među stanovništvom, prikazujući svaku promjenu statusa quo kao namjernu operacija neprijateljskih snaga za rasplamsavanje novog regionalnog sukoba. Na isti način, u novembru 2022. medijska grupa Russia Today (RT), također, pod državnom kontrolom i pod sankcijama EU, pokrenula je multimedijalni site na srpskom jeziku pod nazivom RT Balkan. Očekuje se da će televizijsko emitiranje početi 2024. godine.
Osim medija, Ruska pravoslavna crkva je, također, identificirana kao moćno sredstvo uticaja Rusije u regionu. Slovensko bratstvo i zajedničke vrijednosti pravoslavnog hrišćanstva su korišteni za jačanje veza Kremlja sa političkim liderima, crkvama i nezavisnim grupama u Bosni i Hercegovini (Republika Srpska), Sjevernoj Makedoniji, Crnoj Gori, Srbiji i među pravoslavnim manjinskim grupama
u nehrišćanskim zemljama, kao što su Albanija i Kosovo.
Oligarsi sa vezama u Ruskoj pravoslavnoj crkvi i krajnje desničarski elementi ruskog društva, poput Konstantina Malofejeva, aktivno doprinose naporima ruske meke moći na Balkanu. Preko svoje dobrotvorne organizacije Sveti Vasilije Veliki, koja je najveća pravoslavna dobrotvorna organizacija u Rusiji sa prijavljenim budžetom od
40 miliona američkih dolara, njegova medijska kuća, Tsargrad TV i konzervativni think-tank Katehon, Malofeev podržava kampanje promocije porodičnih vrijednosti, panslavističkih poglede, plasirao razne teorije zavjere protiv političara koji su naklonjeni Zapadu u regionu i objavio tekstove koji opravdavaju rusku
'civilizacijsku ulogu' na Balkanu.
Rusko-srpski humanitarni centar u Nišu, registriran kao neprofitna organizacija također se smatra moćnim oruđem za jačanje uticaja u regionu, a zapadni zvaničnici ga vide kao potencijalnu bazu za tajne operacije Rusije. Između ostalih aktivnosti, organizira edukativne kampove za mlade u Rusiji i Srbiji, koje su neki istraživači proglasili centrima za indoktrinaciju i radikalizaciju.
Veze Centra sa radikalnim nacionalističkim grupacijama, kao što su Srpska čast i Sveti Đorđe Lončarski, također se smatraju dijelom ruskih nastojanja za destabilizaciju regiona.
Kremlj je proteklih godina optužen da stoji iza brojnih tajnih operacija u zemljama Zapadnog Balkana sa ciljem podrivanja njihove integracije u NATO (npr. Sjeverna Makedonija), odnosno uticaj na izborne rezultate (Bosna i Hercegovina). Treba napomenuti da veza sa ruskim sigurnosnim službama nije dokazana i priroda događaja ostaje nejasna.
Stepen propusnosti stranih uticaja i miješanja širom regiona varira, što odražava
različite unutrašnje ranjivosti šest zemalja Zapadnog Balkana u nekoliko domena (društveni, ekonomski i politički).
Prema indeksu propusnosti razvijenom za studiju od strane NATO Strateškog komunikacijskog centra izvrsnosti, Sjeverna Makedonija i Albanija su identificirani kao najmanje ranjive zemlje, dok se čini da je Bosna i Hercegovina najugroženija
država, a zatim Srbija. Zanimljivo, Sjeverna Makedonija i Albanija, zajedno sa
Crnom Gorom su pokazale visok stepen usklađenosti sa zajedničkim vanjskopolitičkim i sigurnosnim okvirima EU politike (CFSP) godinama unazad, dok je Srbija vodila složenu i kontradiktornu politiku, a Bosna i Hercegovina je pokazala najniži stepen usklađenosti posljednjih godina, iako je 2022. pokazala viši stepen usklađenosti (81 posto).
Ove razlike u vanjskoj politici su postale jako vidljive nakon ruske invazije na Ukrajinu. Dok su sve zemlje Zapadnog Balkana, uključujući Srbiju, podržale UN
rezolucije kojima se osuđuje ruska agresija, njihovo pozicioniranje po pitanju sankcija EU je manje homogena. Albanija, Kosovo i Sjeverna Makedonija su se odmah pridružie sankcijama EU protiv ruskog režima, dok ih je Crna Gora usvojila
u aprilu. Vlada Srbije donijela je zaključke u kojima je izrazila podršku teritorijalnom integritetu Ukrajine, ali suzdržala se od primjene sankcija EU, kao i Bosna i Hercegovin..
Član Predsjedništva Bosne i Hercegovine iz reda srpskog naroda i aktuelna predsjedavajuća Željka Cvijanović rekla je u februaru 2023. da će se žestoko protiviti svakoj promjeni u odnosima sa Rusijom'. Rusija ostaje najveći dobavljač oružja Srbiji, ali joj je Kina sve veći konkurent.
“Odbijanje Srbije da uvede sankcije svom savezniku Rusiji je prepreka za brže pristupanje Evropskoj uniji”, rekla je srbijanska premijerka Ana Brnabić 10. februara 2023. opisujući to kao 'uslov iznad svih uslova' koji je postavila EU-27.
Stav Evropskog parlamenta
Evropski parlament podržava izglede za članstvo u EU svih zemalja Zapadnog Balkana. Predsjednica parlamenta Roberta Metsola je 26. aprila 2022. primijetila da EU mora 'razmišljati o načinima za ubrzavanje procesa proširenja na Zapadnom Balkanu“, jer „stabilnost u neposrednom susjedstvu je od vitalnog značaja za stabilnost same EU'. Parlament je izrazio zabrinutost zbog uticaja Rusije u regionu i njenih pokušaja da destabiliura region u cjelini i zemlje pojedinačno (naprimjer, Bosnu i Hercegovinu). Zastupnici Evropskog parlamenta su zabrinuti da ruska
ulaganja u region predstavljaju visoke rizike za korupciju i blokade države. Oni su e pozvali Srbiju da svoju vanjsku politiku uskladi sa EU.
U junu 2020. Evropski parlament je odlučio osnovati poseban komitet za inozemno
miješanje u sve demokratske procese u Evropskoj uniji, uključujući dezinformacije (INGE), sa zadatkom da ponudi dugoročni pristup rješavanju dokaza o stranom miješanju u demokratske institucije i procese EU i njenih država članica. Konačni izvještaj, usvojen u plenarnoj sjednici 9. marta 2022. osudio je ruske kampanje dezinformacija, hibridne prijetnje i napore da se iskoriste etničke tenzije na Zapadnom Balkanu te izrazio zabrinutost zbog uloge koju je odigrala pravoslavna crkva u ovim zemljama.
U izvještaju se poziva da Evropska služba za vanjske poslove (EEAS) ojača ulogu EU
delegacije i misije zajedničke sigurnosne i odbrambene politike EU (CSDP) u trećim zemljama, kako bi osnažile sposobnost identificiranja i razotkrivanja kampanja dezinformacija koje organiziraju strani državni akteri te finansirati obrazovne projekte koji jačaju demokratske vrijednosti i temeljne prava.
Zastupnici Evropskog parlamenta su pozvali da se pitanjem zlonamjernog stranog uplitanja pozabavi i unutar Strateškog kompasa EU.
Rad INGE komiteta prati i proširuje njegov nasljednik, INGE2 komitet, koji trenutno priprema novi izvještaj.
U preporuci od 15. marta 2023. „vodeći računa o funkcioniranju EEAS-a i jačanja EU u svijetu', Parlament je pozvao hitno da se EEAS i delegacije EU opreme 'alatima za povećanje aktivnosti javne diplomatije i kulturne diplomatije u trećim
zemljama', posebno ukazujući na potrebu suprotstavljanja dezinformacijama i propagandi.
MEPs je istaknuo sve veću potrebu za borbom protiv špijunaže i zlonamjernog stranog uticaja koji sve više podriva demokratski poredak u EU i zemljama u okruženju EU.