Kinesko-rusko partnerstvo i njegov uticaj na Evropu: dva primjera – II DIO
Pomorska Evropa
Jedna oblast u kojoj EU i pojedine evropske vlade imaju razloga za zabrinutost je pomorski sektor. Tokom protekle decenije, Kina i Rusija su transformisale evropski morski sigurnosni ambijent kroz pristup vojnim bazama i ulaganja u luke širom Evrope, od Baltičkog i Crnog mora do Mediterana. Dok je uloga Kine uglavnom komercijalna, ruska mornarica je zadržala prisustvo u nekoliko mora koja graniče s evropskim kontinentom.
Prvo, Kina je izgradila snažno prisustvo u evropskim lukama. Počelo je sa grčkom lukom Pirej (gdje posjeduje 67 posto Lučke uprave Pirej) i sve više ulaže u drugu ključnu evropsku infrastrukturu. Kako je EU primarna destinacija Kine za izvoz (472 milijarde eura 2021.), ona je otvorila nove trgovinske rute kako bi stimulirala rast. Peking je 2013. pokrenuo i svoju inicijativu Pojas i put. Od tada kineske firme razvijaju ekonomske interese u lukama u evropskim zemljama uključujući Francusku, Maltu, Holandiju, Belgiju, Španiju i Italiju. Kina je 2022. godine investirala u lučki terminal u Hamburgu u Njemačkoj.
Glavni kineski igrači su China Ocean Shipping Company (COSCO), najveća svjetska brodarska kompanija; China Merchants Port Holdings, šesti po veličini operater lučkih terminala na svijetu i Hutchison Port Holdings na berzi u Hong Kongu. U sjevernoj Evropi, ove kompanije su prisutne u luci u Hamburgu, gdje COSCO ima 24,9 posto udjela, Zeebrugge, Belgija, gdje COSCO posjeduje kontrolni paket akcija i Antwerpen, gdje China Merchants posjeduje manjinski udio. U Holandiji, Hutchison Port Holdings upravlja unutrašnjim terminalom u Willebroeku i dva terminala u Rotterdamu. Također upravlja unutarnjim terminalima u Venlou, Amsterdamu i Moerdijku. U Švedskoj i Poljskoj, Hutchison Port Holdings ima udjele u lukama Stockholm i Gdynia. U međuvremenu, Kina je preusmjeravala kontejnerski promet između susjednih luka - što je izazvalo zabrinutost evropskih vlada, koje su počele koordinirati po tom pitanju.
Ruska invazija na Ukrajinu imala je izvjestan uticaj na sektor logistike u severnoj Evropi, jer Evropljani brinu o pojačanoj saradnji između Kine i Rusije. Neki evropski lučki operateri strahuju da bi njihova ovisnost o kineskim igračima povezana sa ruskom saradnjom mogla predstavljati prijetnju njihovom razvoju.
Drugo, Rusija je nastavila ulagati u svoju mornaricu. Pored masovne upotrebe kopnenih i zračnih snaga u ukrajinskim ratnim naporima, Moskva je zadržala stalnu pomorsku prisutnost na Crnom i Baltičkom moru, koristeći teritoriju Krima osvojenu 2014. Naprimjer, ruska Crnomorska flota ima skoro 50 ratnih brodova, sedam podmornica i drugih pomoćnih plovila. Prema nekim izvještajima, Rusija je odobrila 13 novih nuklearnih i konvencionalnih podmornica od 2014. godine, a zamijenila je neke od svojih ratnih brodova klase fregata. Pomorska doktrina Ruske Federacije iz jula 2022. navodi da Rusija nastoji održati „stabilnost u okeanu, jačajući nacionalni uticaj i razvijajući obostrano korisna partnerstva u oblasti pomorskih aktivnosti u policentričnom svijetu u nastajanju“.
Postoje znakovi da bi Kina i Rusija mogle unaprijediti svoju globalnu stratešku saradnju u pomorskom sektoru. Razmjene su se umnožile. Kombinacija pomorskih aktivnosti i investicija u luke nosi određene rizike u očima zvaničnika EU i NATO-a. U izvještaju Evropskom parlamentu iz 2021. godine sugerirano je da bi EU trebala ulagati u obalsku odbranu, moguće kroz obalsku stražu. Treba razvijati bolju saradnju kao što su multilateralne pomorske vježbe s indo-pacifičkim partnerima i saveznicima kao što su Japan i Indija.
Arktik
Arktik pruža mnoštvo mogućnosti, u ekonomskom smislu, kao i u naučnim uvidima, biodiverzitetu, morskim putevima i neiskorištenim prirodnim resursima, pored strateških uporišta. Davno prije rata u Ukrajini, Kina je uvidjela mnoge potencijalne prednosti povezivanja svojih brodskih puteva sa Sjevernim Atlantikom. Peking je jednostrano stvorio svoj naziv za klasifikaciju kako bi povezao svoje odnose s Arktikom — „Near-Arctic State“ — otkrivajući ulogu koju Peking želi da igra i legitimitet u regionu koji želi potvrditi, preko pomorske rute Artik, koji se često naziva Sjevernim morskim putevima, dio je inicijative Pojas i put. Sada kada Kina i Rusija jačaju svoju saradnju, stručnjaci za sigurnost se pitaju hoće li Rusija otvoriti vrata kineskom prisustvu na Arktiku, uključujući istraživanje i bilateralnu saradnju.
Od 2012. godine Kineski univerzitet Ocean (OUC) i Državni univerzitet u Sankt Peterburgu organiziraju godišnji kinesko-ruski arktički forum, akademsku razmjenu između dvije zemlje posvećenu Arktiku. Kina je bila aktivna u izgradnji međuljudskih veza kroz akademsku razmjenu i interakciju s liderima na lokalnom nivou. Kako napominje estonski naučnik Frank Jüris, „Polarni naučnici i lideri na lokalnom nivou sa ograničenim znanjem kineskog jezika, slabim poznavanjem kineskog političkog sistema i njegovih mehanizama rada su lake i vrijedne mete za stvaranje pozitivnog sentimenta prema kineskim interesima u regiji. Osim toga, ova ciljna grupa nije navikla niti prinuđena da razmišlja u smislu nacionalne sigurnosti“.
OUC radi u bliskoj saradnji sy Kineskom mornaričkom akademijom za podmornice i uključen je u istraživanja koja su od interesa za vojsku. Naprimjer, postoji saradnja u oblasti podmorskog nadzora i hidroakustike. Od 2019. godine, Nacionalna laboratorija za nauku i tehnologiju mora Qingdao i Institut za oceanologiju Širšov Ruske akademije nauka (IO RAS) u partnerstvu stvaraju Rusko-kineski arktički istraživački centar u Moskvi, sa ogrankom u Qingdau za zajedničke ekspedicije na Arktiku radi istraživanja resursa i praćenja promjena u ekosistemu. Mnogi aspekti kinesko-ruske naučne saradnje na Arktiku imali bi značajnu vojnu primjenu.
Jüris ističe projekt Arctic Connect koji predvode Finci zasnovan na kineskoj tehnologiji, koji može povećati sigurnosne rizike za evropske zemlje. Huawei Marine je vodeća tehnološka kompanija u ovom projektu, čiji je cilj povezivanje korisnika interneta u Evropi, Rusiji i Aziji izgradnjom podmorskog sistema kablovskih vlakana duž Sjevernog puta svile. Ako se projekat završi, Kina i Rusija bi mogle imati koristi od prikupljanja obavještajnih podataka i sposobnosti cyber odbrane.
Autori Bertelsen i Kobzeva su tvrdili da je smanjenje naučne i druge akademske razmjene između SAD i Rusije i SAD i Kine povećalo rizik od "destabilizirajućih efekata arktičke svemirske nauke i tehnologije". Uloga svemirskih sredstava u komunikaciji, posmatranju Zemlje, navigaciji i pozicioniranju, kao i rizici nuklearne eskalacije u trenutnom sukobu u Ukrajini, naglašava važnost američko-ruske strateške stabilnosti i svemirske sigurnosti.
„Jednostavna razmjena informacija između SAD-a, Rusije i Kine, kao i drugih relevantnih arktičkih i nearktičkih država, izvediv je prvi korak za kasniju kontrolu naoružanja.
Ipak, rizici su veći od mogućnosti. Već zabrinute za rat u Ukrajini, mnoge evropske nacije zabrinute su zbog efekta usporavanja kineske ekonomije. Pod zastavom "de-rizika" - izraz koji je prvi put upotrijebila predsjednica Evropske komisije Ursula von der Leyen u govoru u martu 2023. - brojne multinacionalne kompanije tiho smanjuju svoju izloženost kineskim lancima nabavke u sektorima kao što su biotehnologija, umjetna inteligencija i hemikalije.
Nakon njihovog odlaska iz Rusije, koji je ponekad uključivao velike finansijske gubitke, evropski industrijalci sada moraju naučiti da se nose sa sve izazovnijim kineskim tržištem. Konačno, Evropljani su nervozno gledali kako se Kina i Rusija približavaju međunarodnim tržištima kao što je Afrika, gdje je evropsko prisustvo postalo sve spornije. Kako je Kina možda gotovo isključivo ekonomski igrač u Africi, njeni ogromni interesi moraju biti očuvani. S druge strane, Rusija se miješa u sigurnosna pitanja preko nezvaničnih plaćeničkih grupa kao što je Wagner u Africi, a da nikada nije primila nijednu kritiku od Pekinga. Naprotiv, čini se da je NR Kina zadovoljna profiliranjem očiglednog zbližavanja između zemalja BRIKS-a, uključujući Rusiju, kao što je pokazano tokom samita u Johanesburgu u augustu 2023. Ne samo da je grupa dodala šest novih država članica, već nijedna nije otvoreno kritikovala ruske akcije u Ukrajini, uprkos činjenici da ruski predsjednik Vladimir Putin nije prisustvovao sastanku na području Južne Afrike. Evropljani vide rastuću kinesko-rusku saradnju koja pokušava stvoriti alternativu globalnom sistemu predvođenom Zapadom. Mlaki odgovor Globalnog juga na pozive Zapada u vezi sa ratom u Ukrajini mogao bi biti signal da su Peking i Moskva možda već uspjeli otjerati dio svijeta u razvoju u tabor neutralnosti.
Zaključak
Uz rastuću negativnu percepciju Evrope o Kini i Rusiji u kontekstu Ukrajine, EU je suočena sa velikim političkim odlukama.
Rat u Ukrajini i njegove posljedice natjerali su EU da razvije ili redizajnira strateške pristupe Rusiji. Istovremeno, sazrele su rasprave o Kini u svim evropskim zemljama. EU i pojedine evropske vlade osmislile su sofisticirane politike, mehanizme koordinacije i regulatorne alate za saradnju sa Kinom. Mnogi novi instrumenti, kao što je instrument protiv prinude, također, imaju za cilj zaštitu EU.
Sljedećih nekoliko mjeseci, u kojima će se održati nekoliko dugo očekivanih sastanaka na visokom nivou EU-Kina, pokazat će kako se to konkretno prevodi. Izvještaj Evropske Think-tank mreže o Kini (ETNC) za 2023. navodi da 20 od 24 zemlje koje je proučavala ova grupa naučnika provode specifične kineske politike, u koordinaciji sa EU. To nije bio slučaj prije samo jednu deceniju, kada se kinesko prisustvo na evropskom kontinentu činilo gotovo benignim i čisto ekonomskim. U to vrijeme, samo nekolicina evropskih vlada, uključujući Francusku i Ujedinjeno Kraljevstvo, je Kinu doživljavala kao političku silu, koja teži da igra glavnu ulogu. Umjesto toga, većina Evropljana doživljava globalizaciju kao trgovinsko pitanje — a Kinu isključivo kao proizvođača i tržište.
Krvavi rat koji je Vladimir Putin pokrenuo protiv Ukrajine stvorio je rizičnije okruženje, posebno u istočnoj, centralnoj i sjevernoj Evropi. Kritično je da je ukrajinski rat bio poziv na buđenje Njemačke, koja je pristala na ograničenja EU na određeni kineski uvoz u sektoru automobila i baterija. Dok je debata o strateškoj autonomiji Evrope bjesnila u protekloj godini u pozadini rata u Ukrajini i podrške SAD-a, globalna uloga Kine postaje sve istaknutija i ekonomski i diplomatski. Evropljani vide da Kina gura svoje strateške interese u regionima koji graniče sa Evropom, kao što su Arktik, Južni Kavkaz i Centralna Azija. Kao rezultat toga, podrška Pekinga akcijama Moskve postala je glavni element evropskih vanjskopolitičkih diskusija. Stoga je relevantno pratiti i pomno analizirati ne samo Kinu i Rusiju, već i sve snažnije i složenije veze između ove dvije sile.
----
Tekst/analiza ukazuje na promjenu odnosa i stava članica Evropske unije (Istočna i Zapadna Evropa) prema Kini, kreiranog na osnovu kinesko-ruskih odnosa, a nakon invazije Rusije na Ukrajinu. Za razliku od zemalja Evropske unije, u kojima je stav evoluirao, u najmanju ruku oprezniji stav prema Kini, u zemljama Zapadnog Balkana taj stav je manje-više ostao nepromijenjen u posljednje dvije godine, odnosno, od početka invazije Rusije na Ukrajinu.
Za razliku od zemalja EU i članica NATO, koje u kreiranju svoga stava polaze od koristi, ali i potencijalnih prijetnji koji za dalji razvoj svake zemlje pojedinačno, ali i EU u cjelini imaju pojedini postupci Kine, u zemljama Zapadnog Balkana očito nije takav slučaj. Svjedočimo da u Srbiji, Bosni i Hercegovini (uglavnom u Republici Srpskoj) pa i Crnoj Gori i dalje se obilato izlazi u susret kineskim kompanijama, bez obzira što analize govore da su poslovi kineskih kompanija u zemljama Zapadnog Balkana najčešće netransparentni, praćeni probijanjem rokova i potrebom dodatnog plaćanja za dogovorene projekte.
Također, kineske firme (naročito u Srbiji) krše prava radnika, stranaca, koje angažiraju, ne pridržavaju se zakona zemlje domaćina. U zemljama Zapadnog Balkana u kojima posluju (Srbija, Bosna i Hercegovina) kineske firme ne plaćaju uredno poreze, a nerijetko duguju i dobavljačima.
Vlasti u Srbiji i BiH, nažalost, prihvataju ovakvo ponašanje i kršenje zakonske regulative zemlje domaćina. Ne koriste mehanizme zaštite vlastitog poreskog sistema, niti poduzimaju adekvatne mjere (koje recimo primjenjuju na domaćim kompanijama) kada je u pitanju inspekcijski nadzor.
Često svjedočimo da su ugovori koje institucije entiteta potpisuju sa kineskim kompanijama tajni, a čak i kada se donesu sudske odluke da se objelodani sadržaj ugovora, vlasti to odbijaju.
Sve pobrojano nije dovoljan razlog da se u zemljama Zapadnog Balkana preispita odnos prema Kini, prevashodno zbog dobrobiti vlastite zemlje i njenih građana. Također, ni „neutralan“ stav Kine (u korist Rusije) za domaće vlasti nije razlog promjene odnosa prema Kini.