22.03.2025.

Brojevi govore: Kina na Balkanu od industrije do kulture

Infrastrukturni zajmovi, direktne investicije, ulazak kapitala, tajni ugovori, krediti osporavane povoljnosti, nabavka opreme i softwarea za nadgledanje bez mehnizama zaštite od narušavanja privatnosti – to su osobenosti investicija Narodne Republike Kine, tojest kineskih kompanija, u državama Zapadnog Balkana.

Bez uslova koje postavlja Evopska unija u državama članicama, na Balkanu su realizovani većinom netransparentni projekti kineskih kompanija.

Crna Gora je tako došla do same ivice dužničkog ropstva zbog kredita za izgradnju autoputa uzetog kod kineske banke.

Srbija od država regije bilježi najviši nivo kineskih inveticija. Srpska iskustva se kreću od optužbi za korišćenje nečistih tehnologija i eksploataciju radnika, kao što je to bio slučaj sa fabrikom "Linglong" u Zrenjaninu, pa do zahvalnosti za pojas za spavanje koji je pružen radnicima u Smederevu, u vidu dolaska kineskog "Hbisa" u postrojenja željezare, ubrzo nakon što ju je napustio američki "US Still".

Niski nivo kineskih investicija u Bosni i Hercegovini (BiH), ostaće pak upamćen po jedinom ulaganju, vjetroelektrani Ivovik koja radi "u prazno".

Zašto je odgovornost na obje strane?

Za kontroverze koje ih prate nikako se ne može smatrati odgovorana samo kineska strana.

U šest država Balkanskog poluostrva (Srbija, Bosna i Hercegovina, Kosovo, Crna Gora, Sjeverna Makedonija i Albanija), koje su sve do jedne članstvo u Evropskoj uniji zacrtale kao svoj prioritet, tajnost ugovora o kojima govorimo, garantuju državne institucije. Lokalne političke elite su same širom otvorile vrata ekonomskoj i političkoj moći sa Dalekog istoka.

Time su se uklopile u projekat "Pojas i put" ili "Put svile" XXI veka. Riječ je o međunarodnoj inicijativi Pekinga, koju je prvi put prilikom posjete Indoneziji, tako nazvao kineski lider Si Đinping 2013. godine.

Danas je to projekat koji, prije svega kroz privrednu kooperaciju, uvezuje 65 država i međunarodnih organizacija (skoro 4,5 milijardi ljudi).

Kada je o Evropi riječ, 17 država, uključujući i balkanske, iskazalo je u međuvremenu spremnost na saradnju sa Kinom. Vremenom aranžmani sa EU državama su se korigovali, dijelom i sankcionisali, dok je na Balkanu proces postajao klizav i upitan.

Radio Slobodna Evropa (RSE) u brojkama donosi pregled upliva kineskih kompanija, investicija, projekata na Balkanu, sa akcentom na Bosnu i Hercegovinu, Crnu Goru i Srbiju.

Crna Gora

Država koja se sa teškom mukom otrgla sa ivice dužničkog ropstva, upravo zbog kineskih kredita.

Crna Gora je 2014. uzela kredit na 20 godina s ukupnim zaduženjem 944 miliona dolara kod kineske Exim banke. A potom još 90 miliona, za pristupne puteve. Izvođač radova je bila kineska kompanija u državnom vlasništvu ChinaRoad and Bridge Corporation (CRBC).

Izgradnju prve dionice autoputa u Crnoj Gori (Bar-Boljare) pratili su netransparentnost, fiskalni i ekološki problemi, na šta je više puta upozoravala Evropska unija (EU).

Prva dionica od 41 kilometra građena je sedam godina, pet puta je odgađan završetak radova, konačna cijena još se ne zna, osim da je prešla milijardu eura. Prva dionica je otvorena za saobraćaj 13. jula 2022.

Druga dionica, u izgradnji, biće dugačka 21,4 kilometra.

Zbog fiskalnih problema u vraćanju duga, uz posredovanje EU, država Crna Gora je morala da sklopi hedžing aranžman u cilju zaštite javnog duga od valutnog rizika sa dvije američke i dvije evropske banke.

U poređenju sa zaduženjima za kineske investitore, Kina je, npr. 2020. bila druga po investicijama (iza Ruske Federacije) sa 71,2 miliona eura.

Najveći priliv kineskih investicija u Crnu Goru zabilježen je 2020. godine.

Crna Gora duguje kineskoj Exim banci 8,54 posto bruto domaćeg proizvoda (BDP), što je drugi po veličini postotak na listi spoljnog duga u odnosu na BDP ove države, kako je pokazao izvještaj Vlade Crne Gore objavljen 30. septembra 2024.

Kroz jačanja saradnje, Crna Gora želi da poveća izvoz proizvoda visokog kvaliteta na tržište Narodna Republika Kine, ali omjer izvoza uvoza je nestazmjeran sa 12% od ukupnog uvoza koji otpada na Kinu, dok je izvoz u 2024. bio svega 4%.

Srbija

Od 2020. predsjednici Kine i Srbije, Si Đinping i Aleksandar Vučić hvalili su se "čeličnim prijateljstvom" među svojim nacijama. Kina je investirala milijarde eura u rudarenje i fabrike u Srbiji. Šta brojevi govore o ovom "čeličnom prijateljstvu"?

Sredinom 2024. godine stupio je na snagu Sporazum o slobodnoj trgovini između Srbije i Kine, potpisan godinu ranije u Pekingu.

Najveći dio spoljnog duga Srbije otpada na kredite kod kineske Export-Import banke.

Kineski krediti, prema istraživanju RSE iz 2023. na osnovu podataka Narodne Banke Srbije, čine 8,4 odsto ukupnog spoljnog duga Srbije. To znači da država na svakih 100 eura duga stranim kreditorima, osam eura duguje Kini.

Bosna i Hercegovina

U Bosnu i Hercegovinu se do decembra 2023., prema podacima koje je RSE dobio iz Agencije za unapređenje stranih investicija, slilo 19,4 milijarde konvertivilnih maraka, odnosno gotovo 10 milijardi eura.

Narodna Republika Kina se nalazi na 19. mjestu među najznačajnijim inostranim investitorima u Bosni i Hercegovini. Njene investicije su iznosile 0,6% od ukupnih stranih investicija do decembra 2023.

Poređenja radi, donosimo grafički prikaz investicija iz Evropske unije, Sjedinjenih Američkih Država i Narodne Republike Kine:

Kulturne alatke 'meke moći' Kine na Balkanu

Na teritoriji Evropske unije trenutno su aktivna 123 Konfučije Instituta. Najviše ih ima u Njemačkoj (21) i Francuskoj (19).

Sjedinjene Američke Države (SAD) Konfučije Institute smatraju "entitetom koji unapređuje globalnu propagandu i maligni uticaj Pekinga". U Americi je 2019. bilo aktivno više od 100 instituta pod imenom kineskog filozofa, dok ih je danas svega 17.

U avgustu 2020. State Department je Konfučije Institute označio kao "strane misije".

Kao ključni razlog za to, navedena je netransparentnost tih institucija. U saopštenju se navodi da američka vlada neće tražiti od univerziteta da zatvara Konfučije Institute.

U Srbiji jedan takav kulturni centar iznikao je u Novom Beogradu, na mestu gde je NATO bombardovanju 1999. godine, sa zemljom sravnjena zgrada tadašnje Ambasade Kine.

Gdje su sve Konfučijevi instituti i Kineski kulturni centri prisutni u državama Zapadnog Balkana.

ZAKLJUČAK

Tekst analizira prisutnost Kine u zemljama Zapadnog Balkana (Crna Gora, Srbija i Bosna i Hercegovina) kroz njeno ekonomsko (kreditiranje i investicije) i djelovanje u oblasti kulture. Kombiniranje ekonomskog

i kulturnog uticaja (“meka moć”) je praksa koju Kina provodi diljem svijeta, kao sredstvo za ostvarivanje geopolitičkog uticaja.

U zemljama Zapadnog Balkana, kao i u drugim zemljama u svijetu, kinesko ekonomsko prisustvo prate sumnje na netransparentnost, kršenje domaćeg zakonodavstva i međunarodnih normi i standarda. Sadržaj ugovora koji se potpisuju sa kineskim kompanijama, bilo da se radi o kreditorima ili investitorima, redovno su nepoznati široj javnosti, a na njihove sporne odredbe najčešće upozoravaju nevladine organizacije i nezavisni mediji.

Činjenica je da vlasti zemalja Zapadnog Balkana pristaju na tajnost tih ugovora, bez obzira na činjenicu što, kada su u pitanju krediti, oni se vraćaju iz javnih budžeta, dakle, sredstvima građana koje bi moralo biti transparentno. Tako da dio krivice za netransparentnost ugovora snose domaće vlasti.

Brojni apeli javnosti, pa čak u slučaju BiH i sudska presuda da se javno objelodane detalji ugovora sa kineskim kreditorom na izgadnji autoputa Banja Luka-Prijedor, ne donose rezultate, što opravdava sumnje na korupciju kada su u pitanju ovi ugovori.

Zbog toga je neophodan dodatni pritisak na vlasti u zemljama Zapadnog Balkana da se ovakvi ugovori (naročito o kreditiranju) javno objelodane i da se sa njih skine oznaka tajnosti.