Zapadni Balkan u nevolji: Zašto bi EU trebala dati novu ponudu regionu

Tenzije su porasle posljednjih mjeseci na Zapadnom Balkanu, a naredne sedmice izgledaju teško za cijeli region. U Bosni i Hercegovini, lider bosanskih Srba Milorad Dodik prijeti da će svoju stranku izvesti iz delikatno izgrađenih državnih institucija zemlje. U Sjevernoj Makedoniji premijer Zoran Zaev podnio je ostavku. U Crnoj Gori su članovi vladajuće koalicije u zavadi. Na Kosovu stranka Srpska lista govori o napuštanju državnih institucija. A u samoj Srbiji, svakojakih nedaća ima na pretek, a najviše protesta oko beogradskog murala Ratku Mladiću.

Sa izuzetkom makedonskog slučaja, zajednička nit koja se provlači kroz sva ova pitanja je miješanje srbijanske vlade u poslove svojih susjeda kroz političko predstavljanje srpskih manjina. Ovo je postao obrazac ponašanja Beograda, sa odrazom 1990-ih.

„Zadatak ove generacije političara je da stvara srpski svet, odnosno, da ujedini Srbe gde god da žive“, najavio je u julu srbijanski ministar unutrašnjih poslova Aleksandar Vulin.

Tema među srbijanskim političarima širom regiona koja se stalno ponavlja je poziv na emancipaciju od postjugoslovenskih ratova. Uz visoku podršku javnosti u regionu za autoritarne režime, kao i za Rusiju i Kinu, sprema se otrovna mješavina.

Srbija je zapravo zarobljena država – „naša teško stečena sloboda od Miloševića je izgubljena“, rekao mi je nedavno jedan lokalni posmatrač. Ima „nezamjenjivu vladu“ uprkos slobodnim (ali ne i poštenim) izborima, opterećena je korupcijom na visokom nivou, a njeno medijsko okruženje se dodatno pogoršalo. Prema procjeni medijskih analitičara, od jula 2020. do kraja juna 2021. predstavnici vladajuće većine imali su čak 93 posto televizijskog vremena na programu koji

pokriva političke aktere, dok je opozicija bila prisutna u preostalih sedam posto vremena.

Samo u septembru predsjednik Aleksandar Vučić se – opširno – pojavio na televiziji u najmanje 37 navrata, a neki prenosi su trajali po dva-tri sata. A ovo se proteže izvan očiglednog domena politike i teških vijesti: jedna nedavna studija istraživala je kupovinu prava od strane srpskog Telekoma za prikazivanje fudbalskih utakmica engleske Premijer lige u zemljama širom regiona – potez napravljen, prema mišljenju autora, da se „zaključa balkanska publika u njihove kanale sa svojim antizapadnim narativima, koji odgovaraju rastućim vezama zemlje sa Kinom, Rusijom i Mađarskom”.

Rusija i Kina koriste korupciju kao način uticaja na državne institucije u regionu. Kao što je američki predsjednik Joe Biden više puta ponavljao, autoritarne države koriste “stratešku korupciju” kao sredstvo prisile, potkopavajući društveni ugovor i povjerenje javnosti u institucije – i pogoršavajući ionako loše upravljanje u regiji. Za obične građane Balkana, korupcija ostaje treći najvažniji problem u njihovoj zemlji, nakon nezaposlenosti i ekonomske situacije. Borba protiv korupcije i organizovanog kriminala postala je razlog postojanja opozicionih stranaka širom regiona, bez obzira na njihovu ideologiju, jer zarobljene države zadiru u medije, pravosuđe, ekonomiju i javne usluge kao što je zdravstvo. Kao rezultat toga, emigracija sa Zapadnog Balkana samo nastavlja da raste.

Očigledno je da je proces proširenja Evropske unije zapeo i da će tako ostati još neko vrijeme. Ulazak u Evropsku uniju nekada je trebalo da riješi, između ostalog, pitanja lošeg upravljanja koja muče Zapadni Balkan, kao i da potvrdi “nemirni” mir uspostavljen prije četvrt stoljeća. Ali značajan broj država članica EU sada očigledno nije voljan da se čak i pominje proširenje u zvaničnim dokumentima Vijeća EU. Nedavni veto država članica na pregovore o pristupanju pokazuje nespremnost i nesposobnost EU da integrira Zapadni Balkan – i čini se da su i građani i političari u regionu shvatili poruku.

Balkanski barometar za 2021. pokazao je da jedna trećina Srba, Bosanaca i Makedonaca uopšte ne očekuje pristupanje. U tom vakuumu, nacionalističke ideje i druge sile lako se uvlače. A istraživanja koja je ECFR sproveo ovog ljeta potvrđuju da ljudi u Srbiji imaju izrazito negativan stav o EU. Oni politički sistem EU uglavnom vide kao slomljen, a njen odgovor na pandemiju nesposobnim. I više

cijene vodstvo svoje zemlje, dok Rusiju i Kinu gledaju kao ključne saveznike, sa podrškom od 94 posto, odnosno 91 posto.

U tom kontekstu, šta EU može učiniti drugačije? I šta bi trebalo da pokušava da postigne?

U veoma spornom geopolitičkom okruženju, sami tehnički procesi više neće biti dovoljni. EU ne može jednostavno pojačati pristupne pregovore (na primjer, proširenjem pristupa jedinstvenom tržištu) i nadati se da će se dinamika promijeniti. Morat će postati mnogo više politički. Da bi se region čvršće uvukao u evropsku orbitu, mogao bi koristiti postojeći format regionalne saradnje, kao što je Berlinski proces. Pristup jedinstvenom tržištu mogao bi biti dio njegovog dnevnog reda. Ali to bi trebao biti i put ka državama Zapadnog Balkana koje konačno sklapaju političke sporazume kako bi riješile dugotrajne sporne tačke – poput onih koje nastavljaju da ometaju odnose Kosova i Srbije ili odnose BiH sa Srbijom i Hrvatskom. Države koje postignu takav napredak trebale bi u zamjenu dobiti pristup evropskim fondovima.

EU bi trebala krenuti u inkorporaciju zemalja Zapadnog Balkana u svoj Green New Deal, otvarajući im mogućnosti da moderniziraju svoju infrastrukturu i ostvare snažniji napredak u dekarbonizaciji svojih ekonomija. Diverzifikacija izvora energije će im, također, pomoći da postanu manje zavisne od trećih strana kao što je Rusija u pogledu snabdijevanja energijom, i smanjila bi, ako ne i eliminirala korupciju u energetskom sektoru.

Nedostatak oštrih instrumenata koje bi EU mogla izvući iz svog okvira znači da je Evropa izostavljena iz ključnih strateških razgovora na Balkanu. Čini se da spremnost SAD da maše štapom u obliku zakona i sankcija umjesto da ponudi samo mrkvu, čini američki stav mnogo uvjerljivijim, a njihov glas snažnijim. EU ima širok spektar potencijalnih alata koje bi mogla koristiti i koje bi mogla ojačati uz nekoliko prilagodbi. Na primjer, trebalo bi dodati kleptokratiju svom Evropskom zakonu Magnitsky i proširiti odredbe zakona na Zapadni Balkan. Mogućnost izricanja ličnih sankcija za korupciju protiv pojedinaca povećala bi uticaj EU-a i promijenila percepciju licemjerje koja postoji – da je dovoljno sretna da radi s autokratama kada joj situacija odgovara. Evropsko javno tužilaštvo moglo bi osigurati veći fokus na prekogranične istrage koje uključuju balkanske vlasti.

Također, može rasporediti Evropsku kancelariju za borbu protiv prevara u slučajevima koji se odnose na fondove EU, koji čine značajan dio BDP-a Zapadnog Balkana.

Granice neće uskoro izgubiti značenje na Balkanu. Stoga EU treba posvetiti više pažnje sigurnosnoj i odbrambenoj arhitekturi regije, koja je trenutno zanemarena. Iskreniji geopolitički odgovor EU zahtijevat će proširenje Evropske odbrambene unije. Ako se države Zapadnog Balkana pridruže EDU, moći će učestvovati u PESCO projektima, a članstvo u EDU bi trebalo da se fokusira na povećanu usklađenost sa Zajedničkom sigurnosnom i odbrambenom politikom. Srbija, na primjer, želi modernizirati proizvodne kapacitete svojih velikih državnih proizvođača oružja. Umesto da je efikasno tjera da sarađuje sa zemljama kao što su Belorusija, Rusija i Ujedinjeni Arapski Emirati, EU bi trebalo da pozove Srbiju da učestvuje u sopstvenim projektima. Vojne strukture EU, također, ne bi trebale uključivati samo redovno učešće Zapadnog Balkana, već bi također trebale ići u operativnu službu u regionu, ako se situacija pogorša.

Ako postoji nešto pozitivno da se izvuče iz trenutne međusobno povezane krize Zapadnog Balkana, to je ponovna pažnja koju evropski i američki kreatori politike poklanjaju regionu. Ali EU hitno mora promijeniti svoj pristup – njen izbor „konstruktivne dvosmislenosti” više ne funkcionira i stvara samo iritaciju u cijelom regionu. Pomaganje građanima da olabave pritisak korumpiranih elita i ponovno uspostavljanje dobrog upravljanja unutar institucija, uvelike bi doprinijelo potpunijoj podršci reformama i jačanju uticaja EU u regiji koja je ključna za jačanje njenog međunarodnog kredibiliteta i osiguravanje stabilnosti susjedstva.