Poluga Moskve na Balkanu

 

Moskva ima prirodne poticaje da izazove krizu. Narušavanje regionalne sigurnosti stvorilo bi više prepreka za aspiracije Srbije za članstvo u Evropskoj uniji, optimistički predviđeno za 2025. Podrška Zapada Kosovu istorijski je potkopavala napore Srbije za evropske integracije, a 51 posto Srba koje je anketirao beogradski  Demostat u junu 2022. reklo je da će glasati protiv članstva u EU na nacionalnom referendumu.

 

Ali eskalacijom tenzija, Rusija može spriječiti dalje širenje EU i NATO-a u regionu i potencijalno smanjiti pritisak Zapada na ruske snage u Ukrajini, divergentnim resursima od Kijeva do Balkana.

 

Tokom 1990-ih, NATO je preuzeo vodeću ulogu u raspadu Jugoslavije, za koju se smatralo da njome dominira Srbija. Dok je Zapad podržavao bosanske i hrvatske inicijative za nezavisnost i autonomiju Kosova, Srbiju je podržavala Rusija. Ova politika dovela je do značajnih tenzija između NATO-a i Rusije, a Kremlj je zauzeo kosovski aerodrom Slatina 1999. godine, što je dovelo do "jednog od najnapetijih sukoba između Rusije i Zapada od kraja Hladnog rata".

 

Međutim, Rusija je bila preslaba da adekvatno podrži Srbiju 1990-ih. A nakon što je tadašnji jugoslovenski predsjednik Slobodan Milošević svrgnut 2000. i ruske snage su se povukle sa Kosova 2003. godine, srpske političke elite su umjesto toga težile opreznoj integraciji sa Evropom, dok su SAD držale na distanci. Istovremeno, Srbija i Rusija su uspostavile bliže odnose kroz jačanje ekonomskih veza, prihvatajući svoje zajedničko slovensko pravoslavno naslijeđe te ogorčenost prema ulozi NATO-a u onome što smatraju svojom zonom odgovornosti.

 

Teritorije pod srpskom kontrolom nastavile su sa otcjepljenjem 2000-ih, pri čemu je Crna Gora mirno glasala za nezavisnost 2006. i Kosovo 2008. Ipak, za razliku od drugih inicijativa za otcjepljenje u bivšoj Jugoslaviji, Kosovo nije uspjelo dobiti univerzalno priznanje. Skoro polovina Generalne skupštine UN odbila je priznati nezavisnost Kosova, među kojima su članice NATO/EU Španija, Grčka, Slovačka i Rumunija.

 

Moskva je bila čvrsto protiv nezavisnosti Kosova, a prije proglašenja nezavisnosti u februaru 2008., Kremlj je upozoravao na geopolitičke posljedice, ako bi se krenulo u taz proces. Šest meseci kasnije, Rusija se pozvala na „kosovski presedan“ i izvršila invaziju na Gruziju i priznala separatističke teritorije Abhazije i Južne Osetije kao nezavisne. Kremlj sada koristi istu paradigmu da opravda svoju podršku separatističkim teritorijama u Ukrajini, koje podržava Rusija.

Trenutno zaglibljen u Ukrajini, Kremlj istražuje podsticanje dodatnih nemira na Balkanu iskorištavanjem srpskog nacionalističkog raspoloženja. To će nesumnjivo preusmjeriti neke zapadne političke, ekonomske i vojne napore od Ukrajine.

Uticaj Rusije u Srbiji je porastao posljednjih godina, a srpski političari su postali asertivniji u vezi sa sjeverom Kosova. Iako je ukupna trgovina između Rusije i Srbije zanemarljiva u poređenju sa EU, Rusija osigurava jednu četvrtinu nafte koja se uvozi u Srbiju, dok je Gasprom 2009. godine finalizirao kupoviunu 51 posto udjela u najvećoj srpskoj naftnoj i gasnoj kompaniji, Naftnoj industriji Srbije (NIS).

Rusko pravo veta u Vijeću sigurnosti UN-a spriječilo je značajnije međunarodno priznanje Kosova, demonstrirajući korisnost Moskve kao diplomatskog saveznika. Putin je, u međuvremenu, postao najcjenjeniji međunarodni lider Srba, a pro-Putinov i proruski skupovi su održani u Srbiji nakon invazije Rusije na Ukrajinu. Prema nedavnim anketama, skoro 70 posto Srba smatra da je NATO odgovoran za sukob.  

Balansiranje Putinove popularnosti i odnosa Srbije sa Evropom bio je delikatan zadatak za srpskog predsjednika Vučića. Iako je osudio rusku invaziju na Ukrajinu, odbio je primjeniti sankcije za Kremlj, što je navelo njemačkog kancelara Olafa Šolca da signalizira da Vučić mora napraviti izbor između Evrope i Rusije u junu.

Ali srpski lider je već u maju potpisao trogodišnji gasni sporazum sa Rusijom, a u septembru se „konsultirao“ sa Moskvom o vanjskopolitičkim pitanjima. Drugi

Zapadne zvaničnike više zabrinjavaju pokušaji Rusije u posljednjoj deceniji da promeni vojni balans između Srbije i Kosova. Ruski humanitarni centar koji se nalazi u Nišu, koji se nalazi blizu granice sa Kosovom i otvoren je 2012. godine, osumnjičen je da je tajna ruska vojna baza koju je „Kremlj postavio da špijunira interese SAD na Balkanu“. Pored toga, Srbija je povećala uvoz ruskog naoružanja, dok se zajedničke vojne vježbe Rusije, Belorusije i Srbije (nazvane „Slovensko bratstvo“) održavaju svake godine od 2015.

Nedržavni akteri koje podržava Rusija su zauzvrat sve prisutniji u Srbiji. Ruske privatne vojne i sigurnosne kompanije, kao i organizacije sastavljene od ruskih vojnih veterana, 2009. godine počele su, u koordinaciji sa srpskim kolegama, organizirati vojne kampove za mlade na Zlatiboru u Srbiji. Na njih se gledalo kao na pokušaje razvoja nove generacije boraca i na kraju ih je zatvorila lokalna policija 2018.

Ruska bajkerska banda Noćni vukovi, koja je odigrala ključnu ulogu u ankesiji Krima 2014. i nemirima koji su od tada uslijedili u Ukrajini, otvorila je srpsku podružnicu i godinama je organizirala putovanja po regionu. A u decembru je ruska privatna vojna kompanija Wagner – koja se na sličan način bori u Ukrajini – otvorila kulturni centar u Srbiji, „kako bi ojačala i razvijala prijateljske odnose između Rusije i Srbije uz pomoć ’meke moći’“.

Korištenje ovih snaga za prijetnju pobunom niskog nivoa na Kosovu izazvalo bi ogromnu uzbunu u NATO-u i EU. Ali napori Rusije da rasplamsava vatru srpskog nacionalizma bit će usmjereni i na Bosnu i Hercegovinu. Teritorija zemlje u kojoj dominiraju Srbi, Republika Srpska, prihvatila je odredbe o podjeli vlasti kao dio Dejtonskog mirovnog sporazuma 1995. godine, a ruske snage su se na sličan način povukle iz zemlje 2003. godine.

Bez obzira na to, Milorad Dodik, predsjednik Republike Srpske (koji je bio predsjednik i u periodu od 2010. do 2018.), sve se više povezao sa Kremljom i poduzeo je veće korake ka proglašenju nezavisnosti svog regiona od ostatka Bosne i Hercegovine u posljednjoj deceniji. Snage sigurnosti Republike Srpske sada su dobro opremljene ruskim oružjem, dok je Moskva dala suptilno odobrenje za podršku i razvoj paravojnih grupa Republike Srpske. Veruje se da je grupa milicije bosanskih Srba pod nazivom Srpska čast prošla obuku u humanitarnom centru u Nišu, a Noćni vukovi su više puta održavali skupove na toj teritoriji.

Od početka ruske invazije na Ukrajinu Dodik je izrazio podršku Rusiji, podižući uzbunu zbog svoje sposobnosti da podstakne nemire u Bosni i Hercegovini uz ograničenu rusku državnu i nedržavnu podršku. Kao odgovor, mirovna misija EU u zemlji, EUFOR ili Operacija Althea, skoro je udvostručila svoje prisustvo sa 600 na 1.100 vojnika od invazije u februaru.

Ipak, ovo i dalje blijedi u poređenju sa Kosovskim snagama (KFOR) predvođenim NATO-om, koje imaju otprilike 3.700 vojnika u zemlji sa manjim brojem stanovnika i manje teritorije od Bosne i Hercegovine, a dodatno im pomaže Misija EU za vladavinu prava na Kosovu ( EULEX). Guranje inicijative za nezavisnost Republike Srpske do tačke u kojoj je Rusija može zvanično priznati i podržati može zauzvrat brzo preplaviti tamošnje manje međunarodne snage. To bi također izazvalo pozive za nezavisnost među hrvatskom etničkom manjinom u Bosni i Hercegovini, čiji lideri imaju bliske odnose sa Moskvom.

Proteklih mjeseci otkrivena su neslaganja u zapadnom savezu oko kolektivnog pristupa Balkanu. Dok su Velika Britanija i SAD uvele sankcije „različitim bosanskim političarima koji prijete teritorijalnom integritetu zemlje“, EU je odlučila da to ne učini, posebno zbog protivljenja Slovenije, Hrvatske i Mađarske. I dok je Hrvatska primljena u šengenski prostor u decembru, Rumuniji i Bugarskoj, već članicama EU od 2007. godine, Austrija je uskratila ulazak, dok se Holandija na sličan način protivila tome da Bugarska bude deo šengenskog prostora.  

Efikasno upravljanje potencijalnim nasiljem u bivšoj Jugoslaviji uz nastavak integracijskih napora drugih balkanskih članica EU/NATO pokazalo bi se kao teška procedura za zapadnu alijansu. Milijarde dolara pomoći i podrške su već pružene Ukrajini 2022. Suočavanje sa dodatnom nestabilnošću na Balkanu bi ukazalo na nedostatke politike NATO-a u regionu od 1990-ih i nedostatak održivog, dugoročnog rješenja za suprotstavljanje problemima koja muče Balkan.

Ipak, napori na regionalnoj integraciji su se pojačali posljednjih mjeseci. U julu je EU ponovo pokrenula pregovore o članstvu uvodeći Albaniju i Sjevernu Makedoniju u organizaciju, Bosna i Hercegovina je zvanično primljena kao kandidat 15. decembra, a Kosovo je podnelo zahtjev za članstvo u EU 14. decembra. Članstvo u NATO-u i za Kosovo i za Bosnu i Hercegovinu međutim, ostaje uglavnom na čekanju i trenutno ne dolazi u obzir za Srbiju, koja NATO smatra svojim „neprijateljem“.

Bit će potreban značajan rad na integraciji ovih podijeljenih država u zapadnu alijansu, a nedavni pokušaji da se ovaj proces ubrza uglavnom su bili neuspješni. Šema administracije bivšeg predsjednika Donalda Trampa da promijeni granicu

između Srbije i Kosova bila je mala, dok je predložena Zajednica srpskih opština na Kosovu kritikovana zbog navođenja stvaranja još jedne Republike Srpske.

Uloga ruskih obavještajnih službi i srpskih nacionalista u pokušaju državnog udara u Crnoj Gori 2016. godine, koji je pokušao poremetiti pristupanje zemlje NATO-u, otkriva koliko će Moskva daleko ići da postigne svoje ciljeve. Zapadni zvaničnici stoga moraju ostati oprezni u pogledu potencijala Rusije u regionu. Eskalacija neriješenih balkanskih sukoba sada je glavni dio pokušaja Kremlja da zaustavi zapadnu integraciju u Evropi i skine pritisak sa svog rata s Ukrajinom.