KAKO JE KINA IZGUBILA CENTRALNU EVROPU
Kako se Estonija i Letonija pridružuju Litvaniji u izlasku iz inicijative kineske saradnje sa srednjom i istočnom Evropom, postaje jasno da ruska invazija na Ukrajinu redefinira globalnu geopolitiku, posebno kinesko učešće u regionu.
Kina je prije 10 godina pokrenula svoju novu politiku prema zemljama Centralne i Istočne Evrope (CEE). Danas je poznata kao inicijativa 14+1, iako njena prethodna inkarnacija kao 17+1 ukazuje na nedavne muke grupe.
Barem na papiru, saradnja se nastavlja i naredni samit 2023. pominjan je tokom posljednjeg razgovora između poljskog predsednika Andžeja Dude i kineskog lidera Xi Jinpinga 29. jula. Ali ruski rat u Ukrajini redefinira globalnu geopolitiku, uključujući i kinesko učešće u regionu.
Sve dok je odnosom Kine i CIE vladao pragmatizam, odnosi su se razvijali kroz redovne pregovore. Vašington je bio skeptičan, a EU je bila samo posmatrač u tom procesu, dok su neke zapadnoevropske diplomate izrazile zabrinutost zbog potencijalnog kineskog trojanskog konja koji se pojavio u regionu, ali to se nije ostvarilo.
Ipak, danas su pragmatizam i ekonomija zamijenjeni sigurnošću i vrijednostima – a nova realnost tjera na preispitivanje stare politike.
Prekid veza
Osim Budimpešte, u svim ostalim centralnoevropskim prijestolnicama principijelni pristup Kini danas je ograničeno povjerenje, pa čak i ljutnja.
Trenutak preokreta bio je spor između Vilniusa i Pekinga 2021. oko otvaranja tajvanskog trgovinskog ureda u glavnom gradu Litvanije. Otvoreni napad na malu državu članicu EU, kao i na jedinstveno tržište EU, doveo je do porasta sumnjičavosti širom Starog kontinenta.
Nakon incidenta, "odnosi sa Kinom su se počeli brzo pogoršavati", kaže Justyna Szczudlik, vodeći stručnjak za Kinu sa Poljskog instituta za međunarodne poslove (PISM).
Otprilike u isto vrijeme, EU je uvela sankcije protiv četiri kineska zvaničnika kao odgovor na kršenje ljudskih prava etničkih Ujgura u provinciji Xinjiang, što su neki Evropljani i Amerikanci označili kao genocid. Kina je odgovorila vlastitim sankcijama protiv pet članova Evropskog parlamenta.
Zatim je Litvanija napustila šemu 17+1 2021. godine, da bi je slijedile Latvija i Estonija 11. augusta u znak baltičke solidarnosti. Preostale zemlje su postale mnogo opreznije.
Slom je očigledno pogoršan ruskom invazijom na Ukrajinu, pri čemu se uloga Kine u najboljem slučaju smatra dvosmislenom. U stvari, mnogi vide Peking kao političku i diplomatsku podršku Rusiji.
Zastupnik Evropskog parlamenta Reinhard Butikofer, koji predsjedava kineskom delegacijom u Evropskom parlamentu, nedavno je za BIRN izjavio: „Kina je, u svojoj podršci ruskom agresorskom ratu, pokazala svoje pravo lice. Pokušali su se na početku pretvarati da su neutralni. Ali oni nisu bili neutralni ni na koji smislen način. Tradicionalno, Kina je uvijek propovijedala jevanđelje nacionalnog suvereniteta i teritorijalnog integriteta. Kada je u pitanju nacionalni suverenitet Ukrajine, odjednom je taj princip otišao u vodu.”
Tokom samita EU-Kina 1. aprila, „Kinezi nisu htjeli govoriti o ruskoj agresiji“, kaže kineski stručnjak Szczudlik.
Uoči samita kineske diplomate su očigledno lobirale da se rat i ne spominje. Nisu uspjeli. Ursula von der Leyen, predsjednica Evropske komisije, priznala je da je imala "iskren razgovor" sa predsjednikom Xiem o situaciji u Ukrajini. Centralnoevropske diplomate su bile zadovoljne.
Nakon junskog samita NATO-a u Madridu, Kina je postala "partner, konkurent i sistemski rival", kaže Matej Simalcik, koji prati odnose Kine i CIE za istraživački centar sa sjedištem u Bratislavi, Centralnoevropski institut za azijske studije (CEIAS).
Kineska diplomatija je potpuno svjesna pogoršanja veza sa državama CIE. U aprilu i maju, specijalni izaslanik je poslat u osam zemalja regiona. Misija ambasadora Huo Yuzhena bila je da testira regionalne vođe. Poljsko Ministarstvo vanjskih poslova odbilo se sastati sa njom, čak i na radnom nivou.
„Poljska je razočarana kineskim pristupom Rusiji“, kaže Szczudlik, ističući da Varšava sada svoje veze sa Kinom doživljava kroz sočivo osovine Moskva-Peking.
U Bukureštu je vlada "otkazala sve preostale kineske projekte u Rumuniji i suzila mogućnosti za buduću saradnju", kaže Andreea Brinza, vodeći stručnjak za Kinu, koja je o tome svjedočila u Evropskom parlamentu. Danas je nemoguće da kineske kompanije učestvuju na rumunskim tenderima.
CEIAS, istraživački centar sa sjedištem u Bratislavi, prati podršku Kini u regiji. Do kraja 2020. pozitivna percepcija Kine je već jenjavala, povezana sa COVID-19. Na
početku pandemije EU nije bila vidljiva, dok je početna uključenost Kine bila vrlo očigledna u zemljama poput Slovačke.
„Neki su ljudi tada mislili da nas Kina podržava više nego EU“, prisjeća se Matej Simalcik, istraživač u CEIAS-u, iako se ova percepcija brzo promijenila kada su ljudi shvatili da je kineska pomoć samo „obični trgovinski odnosi“.
U 2021. u Bratislavi je u porastu bio oprez prema Pekingu. “Civilna obavještajna agencija je dosta spominjala Kinu kao aktivnog aktera u hibridnom ratovanju, sajber napadima, širenju uticaja u inovativnim kompanijama i univerzitetima,” napominje Simalcik.
U srednjoj Evropi postoje tri vlade koje se razlikuju od ostalih. Litvanija i Češka su najglasniji kritičari vanjske politike Pekinga. Mađarska, sa druge strane, „ima najviše prokinesku vladu u EU“, kaže Simalčik.
Dominantni pristup vlada CIE je da drže pognute glave. U Rumuniji, "vlada ne želi stvarati trvenja sa Kinom pa pokušava ne poduzimati mjere ili ne kazati stvari koje bi mogle razbjesniti Kinu, poput kritike kršenja ljudskih prava u Xinjiangu ili Hong Kongu, ili razvijanja odnosa sa Tajvanom," kaže kineski stručnjak Andreea Brinza.
Pojas i put u nigdje
U svjetlu sigurnosti koja zamjenjuje ekonomiju kao primarnog okvira za odnose između Kine i regiona, Evropljani izražavaju razočaranje ekonomskom saradnjom. Od 2012. godine bilo je mnogo obećanja ulaganja, većina njih nikada nije realizirana.
Uz značajan izuzetak Pelješkog mosta u Hrvatskoj, koji je izgradila kineska kompanija i koji je uz veliku pompu otvoren u julu, realizirano je nekoliko projekata. Vodeći projekat "Pojas i put" je brza željeznička veza Budimpešta-Beograd-Solun, ali malo je znakova da je ona uopće počela.
U Rumuniji su svi kineski projekti zamrznuti. Na primjer, 2020. godine Rumuni su prekinuli razgovore sa Kinezima o nuklearnoj elektrani Cernavoda nakon sedam godina pregovora.
U Slovačkoj se ukratko pominje direktna veza teretnog voza od Kine do Slovačke. “I prije rata je bilo problematično. Sada je to potpuno nebitno”, kaže Simalcik.
Jedina veća investicija u zemlji do sada je nova Volvo fabrika za električne automobile koja se trenutno gradi u istočnoj Slovačkoj. Volvo je preuzeo kineski investitor 2010. godine.
U Poljskoj, najznačajniji projekat je teretna željeznica iz Kine. Vozovi nastavljaju saobraćati uprkos problemima iz 2021. na poljsko-bjeloruskoj granici i ruskom ratu u Ukrajini.
Ipak, najveći ekonomski problem Poljske je trgovinski deficit.
“Kinezi obećavaju smanjenje barijera za pristup tržištu i povećanje uvoza, ali ta obećanja nisu u potpunosti provedena”, kaže Szczudlik.
“Zvanično želimo kineske investicije, ali smo oprezni. Nećemo prihvatiti investicije koje isključivo kontrolira kineska strana ili one koje se tiču kritične infrastrukture”, dodaje ona – pristup koji je evidentan u vezi sa 5G i ulogom Huaweija u regionu.
Očigledno je da trgovinski sukob između Kine i SAD-a doprinosi neuspjehu kineske politike u CIE. Andreea Brinza otvoreno govori o primarnoj politici svoje zemlje: “Rumunija je htjela dokazati da je čvrsti saveznik SAD“ i zbog toga je kineska kompanija zamijenjena američkom u projektu elektrane Cernavoda.
Kakva budućnost za odnose?
Posljednji samit 16+1 bio je 2021. i mnogi se pitaju da li će inicijativa ponestati kao što bi mnogi u regionu željeli.
Sudeći po nedavnim događajima, možda. Ne samo da je ambasador Yuzhen bio kritiziran u Varšavi, već je prije tri sedmice održan sastanak u kineskom ministarstvu vanjskih poslova na koji je pozvano 16 evropskih ambasadora kako bi razgovarali o pitanjima 16+1. Samo 11 se potrudilo da se pojavi.
Očigledno je tokom virtuelnog samita 2021. tadašnji slovački premijer Igor Matović želio da u potpunosti bojkotuje skup. Na kraju je bio ubijeđen da učestvuje, ali situacija odražava zatrovanu atmosferu.
„Kina nije prioritet; imamo druge prioritete”, kaže za BIRN visoki poljski diplomata.
Za sada, Poljaci, Rumuni, Česi ili Slovaci pokazuju malo znakova da se spremaju da prate Litvance, Estonce i Letonce na vratima 14+1. Paradoksalno, neki tvrde da bi ovaj sada smanjeni politički format mogao i dalje donijeti određene prednosti regionu.
„Zapadni Evropljani su se plašili kineskog trojanskog konja unutar EU“, kaže Simalčik. Naprotiv, objašnjava on, “sve više i više zemalja CIE postaje kritično prema Kini same po sebi, što može biti od koristi za jednu politiku EU o Kini.”
Nadalje, „nikad se ne zna kada bi ovaj mehanizam, danas neaktivan, mogao ponovo biti koristan“, kaže Justyna Szczudlik.