Kako građani Zapadnog Balkana vide Kinu: U Srbiji slika pozitivna, ponekad uz pogrešno zaključivanje

Prisustvo Kine na Zapadnom Balkanu je u kontinuiranom porastu u prethodnih 15 godina. Iako postoje jasne razlike unutar regiona, sa Srbijom kao očiglednim vodećim partnerom azijske države, kinesko prisustvo nije zanemarljivo ni u drugim državama.

Vodeći aspekt saradnje predstavljaju ekonomski odnosi, a paralelno se razvijaju i politički, kulturni, socijetalni, što Kinu čini sve vidljivijom građanima širom regiona. Iako generalno nepoznanica, te daleko od neposredne sfere interesa oličene u Evropskoj uniji i regionu Zapadnog Balkana, sa povećanim nivoom lokalnog prisustva, Kina je postala predmet promatranja zainteresovne javnosti, ali i građana država regiona.

Uvid u javno mnjenje

Percepcija Kine kao aktera varira od države do države. Regionalno ispitivanje javnog mnjenja koje je sproveo Međunarodni republikanski institut (IRI) daje konkretan uvid u to. Prema ovom istraživanju, 14 odsto građana Srbije je Kinu navelo kao svog najznačajnijeg partnera i Srbija je jedina država u kojoj se Kina navodi u ovom svojstvu. Ovaj stav je propraćen sa čak 88 odsto građana Srbije koju Kinu vide u pozitivnom kontekstu, dok tek 10 odsto Kinu vidi delimično ili veoma negativno.

Uporedno posmatrajući, građani Srbije ovako vide još samo Rusiju, sa jednakim procentom pozitivne percepcije, kao i negativne, dok na primer Sjedinjene Američke Države pozitivno vidi tek 22 odsto građana, dok negativnu percepciju ima velikih 75 odsto. Evropska unija nije bila predmet ovog istraživanja.

Zanimljivo je kako Kinu posmatraju građani Crne Gore. Iako manje zastupljena kao akter, sa znatno nižim nivoom ekonomskog prisustva i relativno skorim negativnim iskustvom sa uticajem kineskog kineskog kredita na finansijsku stabilnost države, Kinu u pozitivnom kontekstu vidi 66 odsto građana.

Ono u čemu se razlikuje od Srbije jeste da čak 31 odsto posmatra negativno. Važno je napomenuti da je u 66 procenata građana koji su se izjasnili da Kinu vide u pozitivnom kontekstu, samo 17 odsto njih reklo da Kinu vidi kao veoma pozitivnog aktera, dok je 49 odsto navelo da je vidi kao pozitivnog do određene mere. Tu je takođe očigledna razlika u odnosu na Srbiju u kojoj je 49 procenata građana izjavilo da Kinu vidi izuzetno pozitivno, a 39 odsto donekle pozitivno.

U Bosni i Hercegovini i Severnoj Makedoniji, Kina nema izričito negativnu konotaciju, sa 53 odsto građana BiH koji su naveli da Kinu vide donekle ili izuzetno pozitivno, dok je u Severnoj Makedoniji situacija slična sa 56 odsto građana koji su podržali ovaj stav. Razlika je očigledna na Kosovu i u Albaniji. Procenat stanovnika Kosova obuhvaćenih ovim istraživanjem koji su naveli da Kinu posmatraju pozitivno je tek 18, dok je u Albaniji taj broj nešto veći i iznosi 43 odsto.

Istraživanje takođe dubinski ulazi u temu kineskog ekonomskog prisustva, sa fokusom na strane direktne investicije. Zumirajući Srbiju, kao državu sa najznačajnijim nivoom ekonomske saradnje sa Kinom u regionu, čak 66 odsto građana Srbije je navelo da zna za neku od kineskih investicija u svojoj državi.

Međutim, najveći broj građana, čak 34 procenta pogrešno navodi investicije u infrastrukturi, jednoj od najvećih zabluda o saradnji sa Kinom, jer u slučaju infrastrukturnih projekata saradnja se ostvaruje u vidu finansijskih aranžmana, a ne kao investicija.

Na drugom mestu, sada ispravno, nalazi se investicija Ziđin majninga u Boru, a prate je investicije u industriju, rekonstrukcija pruge (ponovo, kredit, a ne investicija), te kupovina železare u Smederevu.

U poređenju sa Srbijom, ni jedna druga država nije ni blizu po nivou svesnosti građana o prisustvu kineskih investicija u državi.

Na drugoj poziciji se nalaze građani Crne Gore gde je 30 odsto njih izjavilo da im je poznato da postoje kineske investicije u državi, ali u okviru tog procenta 66 odsto njih navodi projekat izgradnje autoputa Bar-Boljare, što ukazuje da zablude vezane za kinesko prisustvo u regionu prevazilaze granice Srbije, te je važno ukazati na njih i u drugim državama iako nisu direktno obuhvaćene konkretnim slučajevima.

Na kraju, važno je steći uvid i u kom kontekstu se posmatraju navedene investicije, da li kao nešto što doprinosi razvoju ekonomije države ili dolazi sa određenim posledicama. U Srbiji, 53 odsto građana veruje da se kineske investicije odnose pre svega na ekonomsku benefit za obe strane, Srbiju i Kinu, dok čak 31 odsto ispitanih građana navodi da veruje da ekonomska saradnja dolazi uz određene političke zahteve i očekivanja.

U Crnoj Gori pak, skoro trećina građana misli da je ekonomski benefit cilj ekonomske saradnje, tek neki procenat više od toga smatra da dolazi sa političkim zahtevima, a skoro petina građana smatra da je cilj investicije širenje uticaja i sticanje kontrole nad određenim elementima države.

Uloga medija u kreiranju percpecije o Kini

Važno je razumeti i zbog čega građani imaju ovakvu vrstu percepcije saradnje sa Kinom.

Očigledno je da postoji razlika između država u nivou razvijenosti odnosa sa Kinom i percepcijom građana. Srbija predstavlja, u određenoj meri izolovani slučaj, a od ostalih država regiona zanimljiv primer se može pronaći u slučaju Crne Gore.

U ovoj državi Kina ne predstavlja svakodnevnu temu i da nije na agendi onoliko često kao u slučaju svog severnog suseda. Država je takođe jasno definisala svoju evroatlantsku orijentaciju, te je članica NATO alijanse. Na kraju, očigledno je da određeni procenat građana nije zaboravio u kakve je probleme država upala zbog kredita koji je došao na naplatu u veoma kompleksnom vremenskom periodu, te doveo Crnu Goru u situaciju da mora na međunarodnoj sceni da traži pomoć i načine da reši dužničku krizu.

U Srbiji, situacija je znatno drugačija.

Pre svega, Kina biva percipirana u pozitivnom kontekstu od strane većine građana usled visokog nivoa saradnje sa predstavnicima vladajuće većine, institucionalizovanom saradnjom i medijskim prisustvom koje je u manjoj meri oličeno u medijskom sadržaju kreiranom od strane kineskih medijskih kuća, a u znatno većem procentu od strane popularnih domaćih medija, pre svega onih koji zastupaju uređivačku politiku koja promoviše rad Vlade Republike Srbije i istaknutih lidera.

Narativi o Kini kao državi koja pomaže ekonomskom razvoju Srbije dominantni su u prezentovanju partnerstva, te će se među dominantnim medijima retko pronaći stavovi koji Kinu promatraju kroz kritički orijentisanu prizmu.

Kontekst u kome rade mediji koji se klasifikuju kao nezavisni i trude se da objektivno promatraju celokupni razvoj odnosa – kako onaj koji je neupitno imao neke benefite po bilateralnu saradnju tako i onaj koji je imao negativne konsekvence po različite aspekte društva (nedostatak transparentnosti, zagađenje životne sredine, loš tretman radne snage) nemaju onaj nivo uticaja koji imaju mejnstrim mediji – olakšava kreiranje dominantno pozitivne percepcije Kine među građanima Srbije.

Prethodnih godina, prisustvo Kine na medijskoj sceni Srbije i Crne Gore postepeno je raslo, pružajući jasan uvid u evoluirajuću geopolitičku dinamiku regiona.

Izveštaj o medijskom monitoringu koji obuhvata period od septembra i oktobra 2024. godine otkriva velike razlike u načinu na koji se aktivnosti, investicije i diplomatski angažmani Kine prikazuju u centralnim informativnim programima ovih zemalja. Dok je ton izveštavanja uopšteno pozitivan, Srbija je postala scena za obimnu diskusiju o Kini, dok je u medijima Crne Gore prisutnost Kine ostala ograničena i često periferalna.

Studija slučaja Srbija: Kina kao strateški partner

Medijski izveštaj organizacije Birodi koji obuhvata period između 1. i 30. septembra 2024. godine, ukazuje na podatak da je na najpopularnijiom srpskim televizijskim kanalima, uključujući televizije sa nacionalnom frekvencijom RTS1, Pink, Happy, Prvu i B92, emitovano je 59 izveštaja u kojima se pominje Kina.

U poređenju sa tim, na crnogorskim javnim servisima TV RTCG i TV Vijesti emitovana su samo dva izveštaja, što naglašava perifernu ulogu Kine u crnogorskim medijima.

Frekvencija i istaknutost Kine u srpskim medijima odražavaju njen rastući geopolitički i ekonomski uticaj u zemlji. Značajan deo izveštaja emitovan je na javnom servisu RTS (32,8%), dok su ostale televizije kao što su TV Prva (25,9%) i TV Happy (19%) pratile ovaj trend. Ovo ukazuje takođe na argument da Kina kao tema nije nepoznanica među najvećim medijskim kućama u Srbiji, te da ima doseg do velikog broja gledalaca i čitalaca.

Takođe, od ukupnog broja priloga, tačno polovina je samo pomenula Kinu u okviru šire teme, dok je druga polovina imala temu Kine u svom fokusu. Ukupno vreme posvećeno Kini iznosilo je četiri sata i dvanaest minuta, od čega je većina vremena bila posvećena samo kratkim pomenima. Ovo je definisano i činjenicom da se u ovom periodu održao i samit BRIKS-a, te da je Kina kao jedna od članica bila u fokusu velikog broja priloga i izveštaja, bez fokusiranja na nju kao individualnog aktera.

Prikazivanje Kine u srpskim medijima uglavnom spada u tri kategorije: geopolitika, ekonomski odnosi i politička diplomacija.

Geopolitika (32,8% izveštaja) fokusirala se na odnose Kine sa globalnim velesilama, naročito Sjedinjenim Državama i Rusijom, kao i na njen stav prema ratu u Ukrajini. Ovi izveštaji često prikazuju Kinu kao rastuću silu koja nastoji da poveća svoj uticaj na globalnu političku dinamiku. Izveštaji koji dolaze sa najpopularnijih, mejnstrim medija su u skladu sa narativima i porukama koje Kina pokušava da plasira na globalnom nivou, te se može reći da je Srbija posebno plodno i povoljno tle za amplifikaciju propagandnih poruka, pre svega zbog usaglašenosti vlasti u Srbiji sa ovakvim tumačenjem kineske uloge, kako na globalnom nivou, tako i u bilateralnim odnosima.

Ekonomski odnosi su drugi po značaju (24,1%) u izveštavanju, s detaljima o kineskim investicijama i poslovnim vezama u Srbiji, koje su značajno porasle u poslednjoj deceniji.

U političkoj kategoriji (19%) često se diskutuje o bilateralnim odnosima, ulozi kineskog liderstva u srpskoj politici i zajedničkim političkim ciljevima, naročito u suprotnosti sa zapadnim uticajem.

Značajan deo medijskog izveštavanja (15,5%) bio je posvećen ekonomskoj saradnji Srbije i Kine, naročito u oblasti infrastrukture. Izveštaji o kineskim ulaganjima u železnice, puteve i energetske projekte često su isticali dugoročne implikacije ovih projekata za razvoj Srbije i njenu integraciju u širi evropski infrastrukturni sistem. Otvorena fabrika Linglong u Zrenjaninu bila je jedan od ključnih događaja koji je izazvao značajnu medijsku pažnju, naglašavajući kako ekonomske i ekološke dimenzije kineskog angažmana utiču na Srbiju.

Važno je naglasiti da se veliki broj ovih izveštaja zapravo prenosio izjave zvaničnika kompanije Linglong i zvaničnika Republike Srbije koji su prisustvovali otvaranju kompanije, te da se zapravo radi o amplifikovanju političkih poruka koje je vlast u Srbiji želela da pošalje kroz ovaj događaj.

Politički, Kina se prikazuje kao čvrst saveznik, a srpski zvaničnici, poput ministra spoljnih poslova Ivice Dačića, često naglašavaju „gvozdeno prijateljstvo“ između dve zemlje. Dodatno, Kina i njeni akteri su u izveštajima dominantno predstavljeni u pozitivnom svetlu. Od ukupno 32 minuta i 15 sekundi tokom kojih se govori o Kini, tonalitet izveštavanja je pozitivan u čak 89,9% vremena.

Sličan obrazac primetan je i u analizi izveštavanja o pojedinačnim akterima iz Kine. Iako su oni zastupljeni u kraćim vremenskim intervalima, i u tim segmentima prevladava pozitivan ton.

Iz navedenih podataka, lako se da zaključiti da Kina nema problem sa slikom koju o njoj kreiranju popularni mediji u Srbiji.

Dominantno pozitivno predstavljanje je kreiralo sliku o Kini kao ,,prijateljskoj državi“ koja je spremna da pomogne Srbiji, kao državi koja podstiče ekonomski razvoj i podržava važne političke interese, poput poštovanja principa teritorijalnog integriteta – rečenice koja se može naći u svakom saopštenju za medije političkih lidera Srbije nakon sastanka sa kineskim partnerima.

Takođe, moguće je izvesti zaključak da je kineskoj promociji u Srbiji najviše doprinose donosioci odluka oličeni u političkim liderima na najvišim pozicijama u Srbiji. Razlozi za ovakvom vrstom promocije su višestruki. Preovladava potreba za promocijom narativa o ekonomskom razvojku države, gde se saradnja sa Kinom predstavlja kao jedan od katalizatora razvoja.

Promocija kroz medijske narative je očigledna kroz procente koji se odnose na ekonomsku saradnju dveju država, te se može reći da promocija Kine perdstavlja donekle i pasivnu promociju, gde je primarno predstavljanje donosilaca odluka u Srbiji kao facilitatora razvoja. Dobitak za vladajuću elitu je dvojak, sa jedne strane se radi na ličnoj promociji i slanju važnih političkih poruka, dok sa druge strane se ubiraju poeni kod pouzdanog partera koji omogućava da se politički interesi sprovedu u delo.

Studija slučaja Crna Gora: Oprezniji pristup

Kontrast sa Srbijom predstavlja situacija u Crnoj Gori.

Medijska pokrivenost Kine u Crnoj Gori bila je znatno umerenija. Tokom perioda od septembra do oktobra 2024. godine, na crnogorskom javnom servisu RTCG emitovana su samo dva izveštaja o Kini, u poređenju sa većim brojem izveštaja na privatnim kanalima kao što su Nova M i Prva CG. Ipak, tema Kine je u crnogorskim medijima i dalje periferna, s tim što je samo devet od 24 izveštaja u potpunosti posvećeno ovoj temi.

Pokrivenost tema u kojima se pominje Kina u crnogorskim medijima bila je šira, obuhvatajući međunarodne teme kao što su odnosi Kine sa Severnom Korejom, Tajvanom i Evropskom unijom. Izveštaji o ulozi Kine na samitu BRICS i njenoj ulozi u predlaganju rešenja za rat u Ukrajini bili su značajan deo izveštavanja. U poređenju sa Srbijom, medijsko izveštavanje u Crnoj Gori ostalo je neutralno, pri čemu je 70,1 odsto izveštaja bilo umerenog tona, a kinesko liderstvo, uključujući predsednika Xi Jinpinga, prikazivano povoljno, ali samo kratko.

Kako globalni balans moći nastavlja da se pomera, i Srbija i Crna Gora nalaze se u delikatnoj geopolitičkoj poziciji.

U Srbiji, kineski uticaj uglavnom se vidi kao strateška prilika za unapređenje ekonomskog razvoja i jačanje političkih saveza, naročito ukoliko se sa smanjenjem nivoa demokratije izvede zaključak da se Srbija udaljava od sfere uticaja Evropske unije. Mediji u Srbiji svesrdno prihvataju rastuću ulogu Kine, prikazujući je kao prirodnog i korisnog partnera, naročito u oblasti infrastrukture i međunarodne diplomacije.

U Crnoj Gori, međutim, odnosi sa Kinom ostaju nijansirani. Iako su ekonomski i geopolitički odnosi sa Kinom priznati, crnogorski mediji ostaju oprezni prema kineskim globalnim ambicijama, naročito u vezi sa njenim povezivanjem sa Rusijom. Zabrinutost zbog kineskog promovisanja autoritarnih političkih narativa i njenog sve većeg uticaja na globalnu bezbednost i regionalnu stabilnost postavlja se kao ključna tema u izveštajima o kinesko-crnogorskim odnosima.

Kako dalje?

Kako kineski uticaj bude rastao na globalnom nivou, verovatno će postati sve značajniji i u medijskim i političkim diskusijama na Balkanu.

U Srbiji, Kina je već postavljena kao ključni partner u razvoju zemlje i spoljnopolitičkom delovanju, a mediji će nastaviti da pojačavaju ovu naraciju, sve dok odnos ostaje uzajamno koristan. U Crnoj Gori, međutim, uloga Kine ostaje pažljivo balansirana, s rastućim priznavanjem njenog ekonomskog značaja, ali i sve većom pažnjom prema političkim i bezbednosnim implikacijama dubljih veza.

Razlog ovome jesu i realne koalicije i definisani spoljnopolitički pravci.

Dok Srbija nastavlja da promoviše svoj multivektorski pristup spoljnopolitičkim odnosima, te pozicionira članstvo u Evropskoj uniji kao prioritet, ali uz istovremeno razvijanje odnosa sa drugim partnerima, Crna Gora ima jasnije definisanu orijentaciju prema transatlantskim prijateljima, oličenu između ostalog i u članstvu u NATO-alijansi.

Na kraju, budućnost kineskog angažmana u Srbiji i Crnoj Gori zavisiće ne samo od političkih i ekonomskih odluka, već i od načina na koji mediji u obe zemlje nastave da prikazuju rastući uticaj Kine u regionu. Ovo će dalje biti definisano nivoom demokratskih praksi u državama regiona, te nivoom slobode medija.

Ukoliko glavna uloga najpopularnijih medija, pogotovo u Srbiji, ostane promovisanje političkih elita na vlasti, a ne objektivno izveštavanje, slika Kine biće predstavljena onako kako to politički lideri žele. Ukoliko pak dođe do promene narativa i određenih pozitivnih pomaka na polju podizanja nivoa demokratskih praksi, može se očekivati pristup koji je više kritički nastrojen, ako ne prema celokupnom prisustvu Kine, onda barem prema onim korozivnim aspektima njenog prisustva u regionu Zapadnog Balkana.

ZAKLJUČAK

Analiza se bavi percepcijom koju građani Zapadnog Balkana, ali prvenstveno Srbije i Crne Gore imaju o Kini. Fokus na Srbiji je razumljiv jer se radi o državi koja se u javnosti predstavlja kao ključni partner Kine na Zapadnom Balkanu. Ako se uzmu u obzir medijski narativi, naročito od strane medija bliskim vladajućim strukturama u Srbiji i Crnoj Gori, nije iznenađujuća vrlo pozitivna percepcija Kine u Srbiji te dijelom u Crnoj Gori. U drugim zemljama Zapadnog Balkana vrlo pozitivna percepcija Kine od strane građana je prisutna u manjoj mjeri nego u ove dvije države.

Posebno je interesantan dio istraživanja koje se odnosilo na kineske investicije u Srbiji i Crnoj Gori, gdje su građani navodili infrastrukturne projekte koje realiziraju kineske kompaniju novcem kineskih kreditora, što, dakle, nije investicija nego kredit. Na takvu percepciju građana Srbije i Crne Gore dobrim dijelom utiču medijima bliski vladajućim strukturama, koji se rijetko ili gotovo nikako ne bave detaljima potpisanih ugovora, koji su obično nepoznati široj javnosti. Čak i kada su u pitanju konkretne investicije kineskih kompaniju (Rudnik Zinjin u Boru npr.) mediji bliski vladajućim strukturama ne govore o nepoštivanju domaćeg I međunarodnog zakonodavstva kada je u pitanju npr. zaštita čovjekove okoline i zdravlja stanovništva. Pozitivnu sliku Kine, koju u Srbiji prenose mediji sa nacionalnom frekvencijom, dominantno kreiraju predstavnici institucija vlasti u Srbiji i dijelom u Crnoj Gori.

Istovremeno, NGO i nezavisni mediji koji se bave problemima netransparentnog i sumnjivog poslovanja kineskih kompanija ili nepoznanica vezanih za ugovori sa kineskim kreditorima, nemaju podršku ni od strane vladajućih struktura niti od javnih emitera.

Sve navedeno govori da građani, konkretno u Srbiji i Crnoj Gori, imaju pomalo iskrivljenu sliku o ulozi koju Kina ima u njihovim državama, stoga ne čudi što većina ispitanika u ovim državama Kinu doživljama vrlo pozitivno.