EU se odavno trebala probuditi zbog sve većeg uticaja Kine na Zapadnom Balkanu
Godinama je Evropska unija odugovlačila sa pristupanjem zemalja Zapadnog Balkana. Njihovom procesu pristupanja još uvijek se ne nazire jasan kraj. Ovo je stvorilo situaciju koju Kina tiho iskorištava, iako sa različitim rezultatima. Kina koristi region kao ekonomsku kapiju ka Evropi, ali je, također, preduzela skupe i neefikasne infrastrukturne projekte, uključujući autoput Bar-Boljare u Crnoj Gori. Izgrađeno je samo 41 od planiranih 163 kilometara, a crnogorska vlada je uzela kredit od skoro milijardu dolara za finansiranje izgradnje. U svakom slučaju, rastući uticaj Kine nije samo pitanje trgovine i investicija, to je izazov ekonomske sigurnosti koji Evropa ne može priuštiti da ignoriše.
Spor proces proširenja EU ostavio je zemlje Zapadnog Balkana u stanju neizvjesnosti. Pristupanje je odgođeno zbog neispunjenih obećanja i ograničenog napretka u ispunjavanju zahtjeva za pristupanje. Kina se uselila, pružajući ekonomsku pomoć, infrastrukturne investicije i određenu finansijsku podršku, iako ta podrška nikako nije uporediva sa finansiranjem EU, uključujući i instrument pretpristupne pomoći EU.
Zemlje Zapadnog Balkana stoga vide Peking kao dodatni izvor finansiranja, a ne kao zamjenu za EU i, kao takve, pozdravljaju njegov angažman. Peking, sa druge strane, Zapadni Balkan smatra važnom karikom u svojoj inicijativi Pojas i put. Veliki infrastrukturni projekti, kao što je autoput Bar-Boljare, i željezničke veze između Grčke i Mađarske koje su izgradili Kinezi, smatraju se ključnim arterijama za trgovinu. Ali osim logističkih razmatranja, Kina također, promatra sirovine u regiji, nastojeći osigurati kontrolu nad industrijama uključujući bakar, čelik i potencijalno litijum, kritičnu komponentu za globalnu energetsku tranziciju.
Dok Kina pruža finansijsku pomoć Zapadnom Balkanu, te zemlje zapravo većinu svog duga duguju EU, što otežava razgovor o potencijalnoj dužničkoj zamci sa Kinom. Međutim, slučaj Crne Gore je vrijedan razmatranja. Kada se 2021. godine trudila da otplati zajam od kineske Eksim-banke od milijardu dolara za autoput Bar-Boljare, banke iz SAD i EU davale su kredite Crnoj Gori. Iako je ovaj slučaj riješen bez da je Peking zaplijenio imovinu u Crnoj Gori, takva situacija bi se mogla ponoviti u budućnosti. Mnogi ugovori koje su zemlje Zapadnog Balkana potpisale sa Kinom uključuju zakonske odredbe koje osiguravaju arbitražu na kineskim sudovima i klauzule koje bi mogle dozvoliti raskid ugovora iz nejasnih političkih razloga. Iako Kina tek treba uvesti ove klauzule, potencijalna poluga ostaje. Ako bilo koja zemlja Zapadnog Balkana prijeđe političku crvenu liniju, Peking bi lako mogao prisiliti zemlje koje su izgradile ekonomsku ovisnost o Kini.
Kineska strategija u Evropi ne oslanja se samo na Zapadni Balkan. Mađarska je kao članica EU potencijalno mnogo važnija. Zapravo, neko bi se mogao zapitati zašto je Kini potreban Zapadni Balkan, ako već ima Mađarsku kao trojanskog konja. Odgovor leži u planiranju za vanredne situacije. Politički vjetrovi se mogu brzo mijenjati, čak i u Mađarskoj, a Kina se ne može osloniti samo na trajnu lojalnost Mađarske kako bi ostvarila svoje evropske ciljeve. Ugrađivanjem u Zapadni Balkan, Peking može osigurati da ima više pristupnih tačaka na kontinent.
EU je sporo reagirala, ali sada u Briselu postoji sve veća svijest da se ekonomska sigurnost proteže izvan neposrednih granica EU. Kako bi se suprotstavila rastućoj ulozi Kine, EU mora poduzeti odlučne mjere kako bi ubrzala pristupne pregovore sa Zapadnim Balkanom. Procesi pristupanja Ukrajine i Moldavije, koje su brzo dobile status kandidata 2022. godine, u poređenju sa zemljama Zapadnog Balkana, pokazuju sposobnost EU da pokaže hitnost u procesu pristupanja. U isto vrijeme, međutim, zemlje Zapadnog Balkana moraju pokazati veću spremnost da sarađuju u zaštiti vlastite sigurnosti i sigurnosti EU provođenjem strožijih pravila o kontroli investicija. Zemlje Zapadnog Balkana trenutno nemaju mehanizme za filtriranje direktnih stranih investicija, ostavljajući ih otvorenim za neprovjerena ulaganja, uključujući i Kinu.
Vlade Zapadnog Balkana bi, također, trebale uvesti pravila za provođenje fer konkurencije kako bi se evropske firme mogle takmičiti sa kineskim firmama, koje često mogu nadmašiti evropske firme zahvaljujući finansijskoj podršci kineske vlade. Konačno, EU treba uvesti strožije sankcije zemljama koje potkopavaju EU iznutra, kako zemlje Zapadnog Balkana ne bi slijedile primjer Mađarske.
Ekonomsko učvršćivanje Kine na Zapadnom Balkanu nije samo regionalno pitanje, već i evropsko. Ako ove nacije postanu članice EU uz održavanje dubokih kineskih veza, Peking će imati dugoročni uticaj na unutrašnje evropske političke odluke. Suprotno tome, ako ostanu izvan EU, nastavit će služiti kao nekontrolirano proširenje kineske ekonomske moći na periferiji EU.
Neuspjeh EU da odlučno djeluje neće biti samo propuštena prilika; to će biti strateška greška s trajnim posljedicama. Predugo je Brisel tretirao Zapadni Balkan kao sekundarni prioritet. Ali kako se uticaj Kine širi, jasno je da nedjelovanje više nije opcija. EU mora povratiti svoju ulogu primarnog ekonomskog i političkog partnera u regionu, ili rizikuje da je potpuno izgubi.
ZAKLJUČAK
Analiza se bavi sve većim ekonomskim, ali i političkim, uticajem Kine u zemljama Zapadnog Balkana sa aspekta posljedica takvog stanja po Evropsku uniju. Činjenica je da Kina već godinama koristi nedovoljnu odlučnost i djelovanje Evropske unije u zemljama Zapadnog Balkana.
Uticaj Kine se, prema već ustaljenom obrascu, najprije ostvaruje na ekonomskom planu kroz kreditiranje upitnih infrastrukturnih projekata u zemljama Zapadnog Balkana, ali i investicije, koje su najčešće usmjerene na ulaganja u resurse. Ugovori koje vlade zemalja Zapadnog Balkana potpisuju sa kineskim kreditorima i investitorima najčešće su sakriveni od javnosti, a objavljeni detalji najčešće govore u prilogu činjenici da su nepovoljni za zemlje koje uzimaju kredit.
Kada su pak u pitanju investicije kineskih kompanija u zemljama Zapadnog Balkana, nevladin sektor i nezavisni mediji često pišu o nepoštivanju međunarodnog prava, zakonodavstva zemlje domaćina itd. No, vlasti zemalja Zapadnog Balkana rijetko regiraju na ova kršenja.
Zbog svega navedenog EU mora pojačati napore, osnažiti demokratske institucije zemalja Zapadnog Balkana da rade svoj posao poštujući standarde EU, jer su sve zemlje Zapadnog Balkana barem deklarativno izrazile opredjeljenje za pristupanje EU.