Mapiranje kineskog uspona na Zapadnom Balkanu – Crna Gora

Crna Gora je posljednjih godina bila u središtu brojnih političkih i akademskih debata o opasnostima saradnje sa Kinom. Analitičari, komentatori, sve veća zajednica kineskih stručnjaka, poslanika u Evropskom parlamentu i drugih različitih vrsta političara jednoglasno su ocijenili da je zemlja razvila neodrživ odnos sa Kinom. Od sticanja nezavisnosti 2006. godine Crna Gora je nastojala pronaći načine da osigura svoj ekonomski razvoj i status nezavisne države. Imperativi otvaranja i uspostavljanja političkih i ekonomskih međunarodnih veza bili su očigledni za crnogorskog predsjednika Mila Đukanovića. Iskušenje da se ovaj politički sistem instrumentalizira u bilateralnim odnosima sa Pekingom očito se pokazalo prevelikim i Crna Gora se našla u stanju obnovljene zavisnosti. Ono što bi se moglo opisati kao 'uslovljavanje kineskim karakteristikama' materijaliziralo se kada je Podgorica postala preopterećena obavezama prema kineskim zajmodavcima. Bilo je i drugih važnih političkih lekcija koje su se mogle naučiti u djelomičnom preklapanju između pristupanja zemlje NATO-u, njenih tekućih pregovora o članstvu u EU i ulaska zemlje u duboko asimetrične odnose sa Kinom.
Najveći infrastrukturni projekat koji se odnosi na Kinu u Crnoj Gori je skupa prva dionica autoputa Bar-Boljare. Ali ima mnogo drugih. Kineske firme učestvuju u nadogradnji željezničke mreže u zemlji, a uključene su i u energetski sektor. Dongfang Electric Corporation provodi „ekološku rekonstrukciju“ termoelektrane na ugalj u Pljevljima, koju bi trebala završiti do 2023. godine. Crna Gora je od 2010. godine kupila brojne kineske trgovačke brodove za prevoz rasutih tereta za potrebe pomorske komercijale i transporta. U međuvremenu, Kina je pokazala uporni, decenijski interes za lučku infrastrukturu zemlje, ubacujući klauzule u svoj ugovor o kreditu za autoput, koje bi joj mogle omogućiti da zauzme dijelove luke Bar, ako  Crna Gora ne ispuni svoje obaveze otplate duga. Nadalje, kineski subjekti i pojedinci polako su širili svoje prisustvo na tržištu nekretnina.
Stavovi medija prema Pekingu su generalno pozitivni, iako mediji sve više ispituju uslove kineskog angažmana u infrastrukturnim projektima i slučajeve kršenja različitih standarda prilikom izgradnje autoputa Bar-Boljare. Produbljivanje veza posebno je zapaženo u oblasti obrazovanja i istraživanja, pri čemu Univerzitet Donja Gorica postepeno postaje čvorište crnogorsko-kineske saradnje sa svojim brojnim istraživačkim projektima, razmjenama i zajedničkim studijskim programima. Kineska isporuka vakcina protiv COVID-19 bila je opsežna i visokoprofilirana.
Problematičan pristup Crne Gore strukturiranju odnosa sa Kinom sve se više ističe kao školski primjer kako ne treba sarađivati sa supersilom. Crna Gora se već morala obratiti zapadnim organizacijama i bankama kako bi spriječila neispunjavanje obaveza, jer je nova vlada zemlje ukazala na oprezniji i pažljiviji pristup. Zapadni političari koristili su slučaj Crne Gore da ukažu na opasnosti kontinuiranog sveukupnog geopolitičkog ćorsokaka u regionu. Novi ekonomski i investicioni plan EU za Zapadni Balkan je nov, ali očigledno finansijski nedovoljan odgovor na prodor Kine i malo je vjerovatno da će podstaknuti zemlje da se u potpunosti suzdrže od rizičnijih partnerstava sa trećim državama. Štaviše, postoji određeni zamah u odnosima sa Kinom, što znači da će oni vjerovatno nastaviti rasti. Ali novonastala situacija predstavlja izazov i za Peking. Mnogi od njegovih alata angažiranja su razotkriveni, istaknuti i žestoko kritikovani zbog događaja u Crnoj Gori. Sposobnost Kine da radi u neautokratskom političkom okruženju sa smjenom crnogorske vlasti 2020. godine bit će testirana. Poslovanje u kontekstu sve većeg publiciteta, intenzivnog nadzora i rastućeg nezadovoljstva sigurno će biti dodatni test za njih. U međuvremenu, Zapad će morati dokazati da je raspon njegove političke pažnje duži od dužničke krize na čekanju. 

EKONOMIJA I BIZNIS
 
Investicije

Kina je najveći svjetski izvoznik robe i druga najveća ekonomija u smislu BDP-a. Nasuprot tome, Crna Gora je jedan od najmanjih svjetskih izvoznika robe i 151. najveća ekonomija u smislu nominalnog BDP-a. S jedne strane je zemlja sa 1,44 milijarde ljudi, a sa druge mala evropska republika sa populacijom od svega 630.000 ljudi.
Pored drugih oblika interakcije, Crna Gora i Kina sarađuju preko Inicijative Pojas i put (BRI). Ekonomske veze sa Kinom intenzivirane su od 2014. godine uglavnom kroz projekat izgradnje autoputa Bar-Boljare, koji je najveći trenutni investicioni projekat Kine u Crnoj Gori. Izgradnja na dionici Smokovac-Mateševo počela je u maju 2015. godine i trebala je biti završena u maju 2019. godine. Poslednji rok za završetak ovog projekta je kraj maja 2022. godine. Sredstva za ovaj projekat osigurana su kreditom kineske EXIM banke u vrijednosti od oko 690 miliona eura u to vrijeme. Danas je vrijednost ovog kredita oko 800 miliona eura. Glavni izvođač projekta je China Road and Bridge Corporation (CRBC), koja je u okviru ovog angažmana dobila poreske olakšice od Crne Gore. Ovaj projekat je dio BRI-a, ali je teško predvidjeti njegovu budućnost, jer postoje još dvije dionice koje treba završiti da bi postao potpuno funkcionalan. Međutim, jedno je gotovo sigurno – projekat se vjerovatno neće završiti China Road and Bridge Corporation, niti će sredstva za preostale dvije deonice biti osigurana kreditima EXIM banke ili drugih kineskih subjekata. To je zato što je Crna Gora sklopila ugovor o hedžingu sa neimenovanom francuskom bankom i dvije neimenovane američke banke o smanjenju kamatne stope na kredit EXIM banke sa dva posto na 0,8 posto.
Očekuje se da će kompanija Dongfang Electric International Corporation (DEG) realizirati projekat ekološke rekonstrukcije termoelektrane u Pljevljima. Rekonstrukcija je za sada zaustavljena, zbog složene političke situacije u Crnoj Gori tokom prošle godine i promjene izvršne vlasti nakon tri decenije. DEG je dio istog konzorcijuma, kao i kompanija u vlasništvu Blaže Đukanovića, sina crnogorskog predsjednika Mila Đukanovića. China Civil Engineering Construction Corporation (CCECC) Crna Gora je, također, povezana sa rekonstrukcijom crnogorskog željezničkog sistema.

Trgovina 

Ogromnu većinu (88,8 posto) crnogorskog izvoza u Kinu čine rude metala i metalni otpad, koji se uglavnom sastoji od rude aluminijuma. Još 5,5 posto čine pića, a oko 5,2 posto su stručni, naučni i kontrolni instrumenti. Ukupan crnogorski izvoz u 2020. godini iznosio je skoro 366 miliona eura, što znači da izvoz u Kinu čini šest posto ukupnog izvoza Crne Gore.
Kina je bila drugi najveći trgovinski partner Crne Gore po uvozu u 2020. godini, pretekavši Njemačku za oko 13 miliona eura. Ukupan uvoz u 2020. iznosio je 2,103 milijarde eura, što znači da je 10 posto uvezene robe u zemlju došlo iz Kine. Jedna petina te robe su telekomunikacije i aparati i oprema za snimanje i reprodukciju zvuka (43 miliona eura). Električne mašine, aparati i uređaji i električni dielovi (uključujući neelektrične analogne električne opreme za domaćinstvo) čine 10 posto sve uvezene robe iz Kine. Ostale značajne kategorije uključuju opće industrijske mašine i opremu i mašinske dijelove, kancelarijske mašine i mašine za automatsku obradu podataka, na koje otpada oko sedam posto. Odjeća i odjevni dodaci čine 8,7 posto ukupnog uvoza iz Kine.

Kako je navedeno, Vlada Crne Gore je 2014. godine pozajmila 944 miliona dolara od kineske EXIM banke. Grace period za ovaj kredit je bio šest godina, koji je istekao 2021. godine, a rok otplate zajma je određen na 20 godina (preostalo 14 godina), uz kamatunu stopu od dva posto. Nova crnogorska vlada je 2021. godine pregovarala o izmjenama aranžmana, pa je sada kamata 0,88 posto u eurima umjesto dva posto u dolarima. Prva rata otplate od 27,79 miliona eura uplaćena je u julu 2021.

Krediti kineskih banaka  

Crna Gora je pozajmila gotovomilijardu dolara od kineske EXIM banke, a kasnije je najavljeno da će kineska firma CRBC biti glavni izvođač na crnogorskom „projektu vijeka“ – autoputu Bar-Boljare. Kredit je predstavljao skoro četvrtinu crnogorskog BDP-a. To znači da ima značajan uticaj na sistem javnih finansija zemlje i potencijalno može dovesti do dugoročne ekonomske i finansijske nestabilnosti.
Zanimljivo je da su strane investicije iz Kine između 2006. i 2019. godine iznosile svega oko 10 miliona eura, uz potpuno izostanak investicija tokom 2018. i 2019. godine i nešto više od 600.000 eura u 2017. Međutim, 2020. godine Kina je bila drugi najveći strani investitor u Crnoj Gori, iza Rusije, ulažući 71,2 miliona eura u zemlju. Od tih 71,2 miliona eura, 70 miliona su „međukompanijski dugovi” – krediti između kompanija povezanih zajedničkim vlasništvom.
Vlada Crne Gore je 2019. godine počela sa realizacijom posebnog investiciono-razvojnog programa od privrednog značaja, takozvanog „programa ekonomskog građanstva”. Ovaj program omogućava stranim investitorima da dobiju crnogorsko državljanstvo pod posebnim uslovima. Jedan od ovih uslova je ulaganje od najmanje 450.000 eura u projekte u glavnom gradu, Podgorici ili u južnom regionu Crne Gore. Državljanstvo se može dobiti i ulaganjem 250.000 eura ili više u projekte u sjevernom dijelu Crne Gore. Prema podacima Ministarstva unutrašnjih poslova, od 2019. godine crnogorsko državljanstvo su dobila 143 državljana Kine.
Glavne lokalne kompanije / poslovni ljudi s ekonomskim vezama sa Kinom
Prema Centralnom registru privrednih subjekata Crne Gore, postoji 179 subjekata u vlasništvu kineskih državljana. Oni se uglavnom bave trgovinom  odjećom i obućom. 

POLITIKA

Saradnja Kine sa političkim partijama, dogovori, posjete, razmjene 

Od početka kinesko-crnogorskih diplomatskih odnosa 2006. godine, dvije zemlje su potpisale ukupno 17 sporazuma o saradnji i memoranduma o razumijevanju. Oblasti formalizirane saradnje uključuju diplomatiju, kulturu, obrazovanje, infrastrukturu, zdravstvo, poljoprivredu i antikorupcijske aktivnosti. Dvije zemlje su 2017. godine potpisale memorandum o saradnji na BRI na prvom forumu inicijative u Pekingu. Crnogorski predsjednik učestvovao je na samitu BRI održanom u februaru 2021. godine. Lokalna samouprava u Podgorici učestvovala je i na samitu lokalnih lidera čiji je domaćin bila kineska provincija Laoning.
Iako je Kina globalna sila u nastajanju, ako već nije uspostavljena, njen politički uticaj u Crnoj Gori za sada ostaje ograničen. To je zbog nekoliko faktora, uključujući udaljenost između zemalja. Crna Gora, također, nije ključni geopolitički igrač u regionu i ima malu ekonomiju. Dalje, birači i političari u zemlji prirodno naginju Evropskoj uniji, a Crna Gora je članica NATO-a.
Crnogorska ekonomija je nedovoljno razvijena, a njena produktivnost je jedna od najnižih u svijetu. Kineski uticaj koji se prije svega odnosi na izgradnju rentabilne, poluzavršene, sedmogodišnje u izgradnji dionice autoputa Bar-Boljare između Smokovca i Mateševa u dužini od 41 kilometar, bez ikakvih priključaka na evropsku putnu infrastrukturu, daje sliku asimetričnog odnosa. Kontroverzni autoput se smatra “posljednjim ekserom u kovčeg” za crnogorsku privredu pod režimom Demokratske partije socijalista i njihovom 30-godišnjom vladavinom. Novoizabrana vlada bila je prinuđena ponovo pregovarati o uslovima otplate sa EXIM bankom kako bi riješila „problem kineskog duga“.

Istaknute političke ličnosti sa zvaničnim stavovima o odnosima sa Kinom

Peking već duže vrijeme aktivno njeguje političke odnose sa Demokratskom partijom socijalista, koja decenijama dominira crnogorskom politikom. Lokalno, kineska Ambasada u Podgorici je postepeno počela angažman na uspostavljanju veza sa novom vladom i strankama u njoj.
Među građanima Crne Gore, Kina ima treći rejting, nakon Evropske unije i Rusije, prema podacima CIPE za 2020. godinu. Političke partije u Crnoj Gori se uglavnom izjašnjavaju proevropski, jer podržavaju proces pristupanja Crne Gore Evropskoj uniji. Kina se uglavnom doživljava kao ekonomski partner. Kontroverze oko izgradnje dionice Smokovac-Mateševo autoputa Bar-Boljare brzo su postale političke, jer je javnost na njih gledala kao na nesposobnost i korumpiranost tadašnje vlasti.
Bivši potpredsjednik Vlade Dritan Abazović je, tražeći podršku Evropske unije za otplatu kredita EXIM banke, otvoreno izrazio zabrinutost da se kineski politički i ekonomski uticaj značajno širi u Crnoj Gori. Slaba ekonomija sa lošom infrastrukturom, ali dobar geografski položaj činili su je idealnom „evropskom Šri Lankom“. Ali izgradnja autoputa bila je prevelik zalogaj za obje strane. Loši izbori ekonomske politike, nedostatak vizije i nekompetentnost koju je bivša crnogorska vlada pokazala u ovom dogovoru uvukli su Crnu Goru u značajan i isplativ investicioni projekat koji bi je vezao za kinesku političku i ekonomsku sferu uticaja.
CRBC je u oktobru 2021. godine podržao projekat Agencije za zaštitu životne sredine „Za ljepšu i zdraviju Crnu Goru“, koji će Agencija provoditi zajedno sa Ministarstvom ekologije, prostornog planiranja i urbanizma. CRBC će podržati projekat u iznosu od 35.000 eura. Kompanija se na ovaj potez vjerovatno odlučila zbog negativnog publiciteta koji su izazvale njihove aktivnosti, poput devastacije kanjona rijeke Tare u pojedinim dijelovima.

CIVILNO DRUŠTVO
Saradnje različitih organizacija civilnog društva sa kineskim kolegama po sektorima nema. Također nema ni angažmana sa Ambasadom Kine u Crnoj Gori na projektima, zajedničkim inicijativama itd.
Nema.
Najistaknutije lokalne CS ličnosti podržavaju proširenu saradnju sa Kinom.
Nevladine organizacije u Crnoj Gori nemaju uspostavljene mreže komunikacije sa kineskim organizacijama, niti kineska ambasada podržava rad istaknutih nevladinih organizacija u Crnoj Gori. Osim manjih kulturnih događaja, saradnja sa medijima i nevladinim organizacijama ostaje ograničena. Nema bilateralnih projekata po sektorima

MEDIJI

U Crnoj Gori nema medija u kineskom vlasništvu. Nema sporazuma o saradnji I prenošenju sadržaja sa kineskim kolegama, kao ni razmjene i drugih vrsta saradnje. 
Kineske javne radiodifuzne kompanije su 2008. godine potpisale sporazum o saradnji sa Crnogorskom nacionalnom radio-televizijom Crne Gore. Osim ovog sporazuma, nema drugih direktnih ugovora između kineskih i crnogorskih medija. Sadržaj koji bi se klasifikovao kao „prokineski“ jedva da se nalazi u tradicionalnim medijima u Crnoj Gori ili medijskim ličnostima.

AKADEMSKA SARADNJA 
Obim i raspon sporazuma o akademskoj saradnji sa lokalnim univerzitetima

Crnogorske akademske institucije su u posljednjih pet godina razvile snažnu saradnju sa kineskim univerzitetima i kompanijama. Univerzitet Donja Gorica (UDG) ima istaknutu saradnju sa kineskim univerzitetima i privrednim subjektima. UDG je potpisao sporazume sa 10 univerziteta u Kini i realizovali su razmjenu studenata i osoblja sa tri od njih: Univerzitetom Xihua, Univerzitetom Peking Union i Southwestern univerzitetom za finansije i ekonomiju. Kompanije iz Kine koje značajno sarađuju sa Univerzitetom Donja Gorica su Sichuan Road and Bridge Group Corp i Sichuan Tianfu Bank.
Zajedničkih akademskih programa i diploma kineskih i crnogorskih univerziteta nema.

Istaknute istraživačke i akademske publikacije o bilateralnim pitanjima

Organizacija civilnog društva Centar za demokratsku tranziciju (CDT) objavila je u januaru 2021. godine „Ranjivost prema kineskom uticaju u Crnoj Gori“, koja je uglavnom pokrivala temu autoputa Bar-Boljare kao glavne kapitalne investicije u novijoj istoriji Crne Gore.

Kultura

Sporazuma iz oblasti kulture i obrazovanja na nacionalnom i lokalnom nivou nema, niti ima značajnijih bilateralnih kulturnih projekata i manifestacija. 
U februaru 2015. godine na Univerzitetu Crne Gore osnovan je Konfucijev institut. Studentima prvenstveno nudi časove kineskog jezika. 2019. godine osnovana je podružnica istog instituta na Univerzitetu Donja Gorica.

Turizam

Crnu Goru je u 2019. posjetilo 2,5 miliona turista iz inostranstva. Turista iz Kine bilo je oko 75.000, što je činilo ukupno tri posto stranih turista u 2019. To je otprilike isti broj kao i turista iz Poljske, Albanije ili Ujedinjenog Kraljevstva. Podaci o broju turista iz Kine u 2021. godini nisu dostupni. Dvije zemlje su previše udaljene da bi došlo do značajnijeg protoka turista i nema direktne vazdušne linije.
P2P razmjene putem različitih tipova institucija – obrazovnih, državnih institucija nema.